به مناسبت رونمایی از نسخۀ برخط دانشنامه‌های مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی / بابک فرزانه

1399/7/6 ۱۱:۳۵

«افق‌ برای‌ دائرةالمعارف‌های‌ کاغذی‌ که‌ می‌شد آن‌ها را با دست‌ لمس‌ کرد، ‌ تیره‌ و تار است. اما آیا واقعا چنین است؟».


در سال 2012 مسؤولان دانشنامه بریتانیکا اعلام کردند که بعد از گذشت 244 سالْ انتشار، این دانشنامه را منتشر نخواهند کرد و تنها به نسخه های اینترنتی آن خواهند پرداخت.

در یک مقاله اینترنتی می خواندم  که: «افق‌ برای‌ دائرةالمعارف‌های‌ کاغذی‌ که‌ می‌شد آن‌ها را با دست‌ لمس‌ کرد، ‌ تیره‌ و تار است. اما آیا واقعا چنین است؟». 

در سال 2012 مسؤولان دانشنامه بریتانیکا اعلام کردند که بعد از گذشت 244 سالْ انتشار، این دانشنامه را منتشر نخواهند کرد و تنها به نسخه های اینترنتی آن خواهند پرداخت.

دانشنامه بروکهاوس در 1805 م نخستین نسخۀ خود را به طبع رساند و نسخۀ بیست و یکمی خود را در 2005 منتشر کرد‌ یعنی 200 سال فعالیت.‌ یک‌ دایرة‌المعارف۳۰‌ جلدی‌ ‌ با ۲۴۵۰۰‌ صفحه‌ و به‌ وزن‌ ۷۰‌ کیلوگرم‌ که اگر آن را در قفسه ای بچینیم  فضایی حدود 2 متر را اشغال می‌کند. در سال 2014 م بخش چاپی این دانشنامه تعطیل شد و مسیر 200 ساله آن پایان یافت.البته این بدان معنا نیست که فروش نسخه های چاپی پایان یافته بلکه در مواردی افزایش هم داشته است.‌ نسخه‌ آنلاین‌ بروکهاوس‌ نه‌ تنها از طریق‌ اینترنت‌ بلکه‌ از طریق‌PDA)   (Personal Digital Assistant‌ ) نیز قابل‌ دسترس‌ هستند.

این دو نمونه ‌نشان دهنده آن است که برای دائرةالمعارف بزرگ اسلامي شبکه‌ای‌ شدن‌ يك امر كاملا ضروري بود و خوشبختانه امروز پس از گذشت بیش از  ربع قرن فعالیت این مهم تحقق یافت.

یکی از دانشنامه های بر خط و رایج  ویکی پدیا است در خصوص دانشنامه ویکی پدیا باید بگویم با این که از نظر محققان و دانشگاهیان این دانشنامه مجازی غیرحرفه‌ای، نامطمئن و فاقد اعتبار است و ما اگر ببینیم دانشجویی برای مستند کردن مطلبی که در مقاله یا پایان نامه خود آورده است از این دانشنامه بهره گرفته بر سر او فریاد می زنیم و او را به سبب این خطای نابخشودنی به شدت سرزنش می‌کنیم اما باید توجه داشته باشیم که ویکی پدیا در عالم علوم انسانی دیجیتال یک مدل است برای ارائۀ یک جامعه دانش آفرین و بستری است برای نوشتن، ویرایش و توزیع دانش. ویکی پدیا امروز مشتمل است بر 4میلیون مقاله  و بیش از 15 میلیون کاربر. ویکی پدیا تا به این لحظه جامع ترین، شاخص ترین و فراگیرترین و البته نه معتبرترین سکویی است که تا کنون برای تولید دانش، بشر خلق کرده و این نکته بسیار بسیار تأمل برانگیز است. امروز به رغم همۀ نهیبهایی که ما بر سر دانشجویان می زنیم، به جرأت می توانم بگویم ویکی پدیا پرکاربردترین و متداول‌ترین دانشنامه در میان دانشجویان است. خود ما نیز برای دست یافتن به برخی اطلاعات سطحی و نه عمیق به این دانشنامه چند زبانه(حدود 200 زبان) مراجعه می کنیم. زیرا به راحتی بدانچه می خواهیم دست می یابیم. تنها کافی است یک گوشی موبایل هوشمند در دست داشته باشیم و به اینترنت متصل شویم. به هر حال هنوز نگاهها به این دانشنامه سرد است و به حق آن را برای تحقیقات آکادمیک مناسب نمی دانند. اما در آینده این نگاه تغییر خواهد کرد.

نسخۀ برخط ایرانیکا به باور بسیاری از محققین از نسخه چاپی آن امروز پرکاربرد تر است. براحتی در فهرست محتویات آن یک تعریف در حد یک خط از مدخل مورد نظرمان وجود دارد. وقتی بخواهیم بیشتر بدانیم وارد مقاله می شویم در این جا چند ویژگی بسیار مهم وجود دارد: 1. می توانیم مقاله را برچسب بزنیم یعنی در مقاله مطلبی است که برای ما مهم است اما عنوان ندارد. مثلا در مقاله مدائن بحث مطرح شده در بارۀ ساسانیان برای ما اهمیت دارد بنابر این ما می توانیم برچسب ساسانیان را بر این مقاله بزنیم که پس از تأیید مدیر، تگ ما(که باید ویژگیهایی داشته باشد)، ثبت می شود. 2. جستجوی پیشرفته، که برای محققان بسیار پر اهمیت است و در نسخ چاپی چنین دستیابی برای ما فراهم نیست. در جستجوی پیشرفته ما امکان داریم واژه های کلیدی، عنوان، نویسنده، موضوع و تگ ها را جستجو کنیم. که اهمیت چنین امکانی بر هیچ محققی پوشیده نیست. در داخل مقاله اگر به مدخل دیگری اشاره شده باشد براحتی می توانیم با یک کلیک به آن مدخل منتقل شویم. و به مداخل ارجاعی دست پیدا کنیم. تصور کنید این کار در نسخه چاپی چقدر زمان نیاز دارد. ویژگی دیگر این است که اگر کسی  در خصوص یک مدخل نقطه نظر یا نقدی داشته باشد یا بخواهد خطایی را که در مقاله راه یافته تذکر دهد می تواند در بخش افزودن یادداشت در همان مقاله این کار را انجام دهد. و مدیران دانشنامه اصلاح لازم را براحتی در مقاله اعمال می کنند و برای این کار نیاز نیست صبر کنیم تا مجلد مورد نظر تجدید چاپ شود که شاید هرگز نشود و خطا همچنان در مقاله باقی بماند.

امروز به عقیدۀ من روزی است که افتخاری دیگر بر فهرست افتخارات مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی افزوده می‌شود. این مرکز امروز مخاطبان خود را در سراسر جهان توسعه می دهد و از این پس شاهد پیوندهای جدیدی خواهد بود و البته دامنه نفوذش به صورت روز افزون گسترش خواهد یافت.

به عنوان یک عضو کوچک در مرکز پیوسته این آرزو را داشتم که ما هم نسخۀ برخط دائرة المعارف را با همۀ ضوابط و قوانین مربوط داشته باشیم. یک نسخۀ آنلاین مانند دائرة المعارف ایرانیکا یا دیگر دائرة المعارفهای برخط.

با این همه فکر نمی کنم تحقق این آرزو به معنای دست کشیدن از نسخه‌های چاپی باشد. و با آن که نسخه های دیجیتالی دائرة المعارف نسخۀ چاپی را سخت به چالش می‌ کشد اما باید تأکید کرد که نسخه چاپی دائرة المعارفهای ما جزو سرمایه های حیاتی مرکز است و هرروز ارزش آن افزایش یافته و خواهد یافت. مرکز می تواند نسخه های امضا شده توسط بزرگان تهیه کند و بفروشد. نسخه های نفيس با جلد چرمی  تهیه کند و بفروشد و یا به مقامات اهدا کند زیرا برخی ذائقه ها همچنان با اینگونه نسخه های چاپی اشباع و از آنها لذت می‌برد. برای خیلی‌ها تجربۀ لمس یک دائرة المعارف چاپی یا داشتن آن در کتابخانۀ شخصی بسی جذاب تر است و حتی برای برخی همچنان خواندن یک مقاله چاپی بسی آسانتر از نسخۀ دیجیتال آن است. اما تردیدی نیست که نسخه دیجیتال کاربردی تر و بسیار دست یافتنی ترخواهد بود. مخاطبان آن را به شدت افزایش می دهد. و مرکز را از فضای فیزیکی خود به فضای بسیار گسترده مجازی می کشاند.