1393/7/22 ۰۸:۰۲
بررسی این نقلها نشان میدهد که شمار زیادی از نویسندگان قرون مختلف، بیش از کسانی که نامشان گذشت، از این کتاب استفاده کردهاند؛ اگرچه برخی از آنان، به سبک محدثان، بدون ذکر نام کتاب، تنها از طریق ابن‌عقده، حدیث غدیر را روایت کردهاند. از آن جمله میتوان به محمد بن محمد طبری امامی ـ صاحب کتاب بشاره‌المصطفی ـ اشاره کرد
بررسی این نقلها نشان میدهد که شمار زیادی از نویسندگان قرون مختلف، بیش از کسانی که نامشان گذشت، از این کتاب استفاده کردهاند؛ اگرچه برخی از آنان، به سبک محدثان، بدون ذکر نام کتاب، تنها از طریق ابن‌عقده، حدیث غدیر را روایت کردهاند. از آن جمله میتوان به محمد بن محمد طبری امامی ـ صاحب کتاب بشاره‌المصطفی ـ اشاره کرد.56
شیخ مفید نیز در «الامالی» به همین ترتیب روایت غدیر را به نقل از ابن عقده آورده است،57و همین طور شیخ طوسی؛58 اما همان گونه که گذشت، بیش از همه زیعلی در کتاب «تخریج الاحادیث و الآثارالواقعه فی تفسیرالکشاف» حدیث غدیر را از کتاب ابن عقده، با طرق مختلف نقل کرده است. اکنون افرادی را که در قرون نخست اسلامی آثاری درباره غدیر نگاشتهاند، معرفی میکنیم:
نخستین غدیریه‌نگاران
1ـ حسن بن ابراهیم علوی نصیبی: از نسل اسحاق فرزند امام جعفر صادق(ع) است. بنا به نقل ابن حجر، وی رسالهای در طرق حدیث غدیر نگاشته است. 59
2ـ ابوالحسن علی بن بلال ازدی مهلبی بصری: ازعالمان قرن چهارم هجری و از ناموران شیعه در بصره بوده است. نجاشی او را با تعبیر «شیخ اصحابنا بالبصره» ستوده و شیخ طوسی نوشته است: له کتاب الغدیر.60 ابن شهرآشوب نیز نوشته است: «قد صنف علی بن بلال المهلبی کتاب الغدیر.»61
3ـ ابوجعفر محمد بن علی شیبانی کوفی (م 351ق): ذهبی او را ستوده و از وی با تعابیر «الشیخ الثقه المسند الفاضل محدث الکوفه» یاد کرده است. گویا تألیفی نیز درباره حدیث غدیر داشته است.62
4ـ ابوبکر محمد بن عمر جعابی تمیمی بغدادی (284 ـ 355ق): از شاگردان ابن عقده و از استادان دارقطنی و یکی از محدثان و حافظان نامور قرن چهارم هجری است. وی در زمره عالمان شیعه بوده و کتابی با عنوان «الشیعه من اصحاب الحدیث و طبقاتهم» داشته است. همو کتابی درباره طرق حدیث مؤاخات، کتابی درباره طرق حدیث «لا یحِبُّنی إلا مُؤمنٌ و لا یبْغِضُنی إلا مُنافق» و کتابی نیز با عنوان کتاب «من روی حدیث غدیر خم» دارد.63
به نوشته ابن شهرآشوب، جعابی، حدیث غدیر را از 125 طریق نقل کرده است.64 ذهبی نیز در رساله خود درباره غدیر در یک مورد، حدیث غدیر را از جعابی نقل کرده و در مورد دیگر، روایتی از حدیث غدیر آورده است که جعابی در سند آن قرار دارد.65
5ـ ابوطالب عبیدالله بن احمد انباری (م356ق): از عالمان شیعه مذهب است. او در دورهای از عمر خویش واقفی مذهب بوده، اما به مذهب امامیه باز گشته است. در شمار کتابهای او، «طرق حدیث طیر»، «طرق حدیث منزلت»، «طرق حدیث رأیت» و کتابی هم با عنوان «کتاب طرق حدیث الغدیر» یاد شده است.66
6ـ ابوالحسن علی بن عمر دارقطنی (م 385): از حافظان نامور اهل سنت است که خطیب بغدادی او را «فرید عصره... و امام وقته» خوانده است. بنا به نوشته گنجی شافعی، دار قطنی طرق حدیث غدیر را در یک جزء فراهم آورده بود.67
7ـ ابومفضل محمد بن عبدالله شیبانی بغدادی (297 ـ 387 ق): از عالمان شیعهمذهب است که متهم به ضعف شده و نجاشی از او کتابی را با عنوان «کتاب من روی حدیث غدیر خم» نام برده است.68
8ـ ابوعبدالله محمد بن عبدالله حاکم نیشابوری (321ـ 405ق): از عالمان نامور اهل سنت و صاحب کتاب مهم «المستدرک علی الصحیحین» است. وی گرایشهای مختصر شیعی داشته و در نقل فضایل اهلبیت علیهم‌السلام کوشا بوده است. وی کتابی با عنوان «طرق حدیث الطیر» و کتابی نیز به عنوان «طرق حدیث المنزله» نگاشته است. وی همچنین رسالهای در طرق حدیث غدیر دارد. حاکم خود، از این آثار خویش خبر داده است.69
9ـ ابوعبدالله حسین بن عبیدالله غضایری (م411ق): از عالمان و رجالشناسان شیعی است که رجالیون از آثار رجالی او استفاده کردهاند. به نوشته نجاشی وی کتابی با عنوان «کتاب یوم الغدیر» دارد.70
10ـ ابوعبدالله محمد بن محمد، مشهور به شیخ مفید (م413ق): دو رساله با عناوین «رساله فی اقسام المولی» و «رساله فی معنی المولی» نگاشته که هر دو در مجموعه آثار وی به چاپ رسیده است.
11ـ ابوالحسن علی بن عبدالرحمان، مشهور به کاتب بغدادی (م 413 ق): از عالمان شیعهمذهب است که کتابی با عنوان «کتاب طرق خبر الولایه» دارد که اثری از آن بر جای نمانده است.71
12ـ منصور آبی رازی: وی نویسنده کتاب ادبی بسیار مهم «نثر الدر» است که در هفت مجلد در قاهره به چاپ رسیده است. کتابی نیز در جمع طرق حدیث غدیر وثبت نام راویان آن بر اساس حروف معجم نگاشته است. این خبر را ابن شهرآشوب در مناقب72 آورده است؛ اما نام وی را به طور دقیق ضبط نکرده است.73
13ـ ابوالقاسم علی بن حسین، مشهور به شریف مرتضی (355ـ 436ق): از عالمان فرهیخته شیعه در قرن چهارم و پنجم است. وی رسالهای با عنوان «مسأله فی الجواب عن الشبهاتالوارده لخبرالغدیر» دارد که در مجلد سوم مجموع رسائل او چاپ شده است.
14ـ ابوجعفر محمد بن موسی: از عالمان ناشناخته قرن پنجم هجری است. رسالهای در دو صفحه با عنوان مسأله فی معنی «من کنت مولاه فعلی مولاه» نگاشته است که مرحوم استاد عبدالعزیز طباطبایی متن آن را در کتاب «الغدیر فی التراث الاسلامی» درج کرده است.
15ـ محسن بن حسین خزاعی نیشابوری: از عالمان شیعهمذهب قرن پنجم هجری و از طایفه خزاعه است که به دوستی اهلبیت مشهورند. بر اساس گفته ابن بابویه رازی، وی رسالهای با عنوان «کتاب بیان من کنت مولاه» داشته است.74
16ـ ابوالفتح محمد بن علی کراجکی (م449ق): از عالمان معروف شیعه است که آثار متعددی از وی بر جای مانده و کتابی با عنوان «عده‌البصیر فی حجج یوم الغدیر» دارد که بسیار مفصل است. وی رسالهای هم با عنوان «دلیل النص بخبر الغدیر» دارد که متن آن را در «کنز الفوائد» آورده است.
17ـ هبه‌الله بن موسی شیرازی: معروف به المؤید بالله و داعیالدعاه اسماعیلی (470ـ 390ق) است. رسالهای با عنوان «الایضاح و التبصیر فی فضل یوم الغدیر» نگاشته که نام آن را ایوانف در فهرست آثار اسماعیلیه آورده و نسخهای از آن هم در کتابخانه جمعیت اسماعیلی در کراچی موجود است.75
18ـ ابوسعید مسعود بن ناصر سجستانی (م 477ق): از حافظان و محدثان سنیمذهب خراسان در قرن پنجم هجری است. سمعانی شرح حال او را آورده و در «معجم الشیوخ» خود افزوده است: «رأیت کتاب الولایه لابی سعید مسعود بن ناصر السجزی.» و ادامه داده است که او در این اثر، طرق حدیث «من کنت مولاه فعلی مولاه» را گرد آوری کرده است.76
نام کتاب او «الدرایه فی حدیث الولایه» در بیست کراسه (در یک مجلد) نزد سید ابن طاووس موجود بوده است. ابن طاووس در کتابهای مختلف خود از جمله اقبال، سعدالسعود، طرایف و الیقین به آن اشاره یا از آن نقل کرده است.77 ابن شهرآشوب نیز آن را شناسانده است.78
19ـ ابوالقاسم عبیدالله بن احمد حسکانی حنفی: از حنفیان دوستدار اهلبیت و از محدثان شایسته قرن پنجم هجری و نویسنده کتاب مهم «شواهد التنزیل» است. وی آثار حدیثی متعددی درباره اهلبیت و امیر مؤمنان نگاشته است. از جمله آثار او «مسأله فی تصحیح رد الشمس و ارغام النواصب الشمس» و رسالهای درباره مؤاخات است. عنوان کتاب وی در جمع طرق حدیث غدیر، «دعاءالهداه الی أداء حق الموالاه» نام دارد که نزد ابن طاووس موجود بوده و در «الاقبال» از آن نقل کرده است.79
حسکانی خود در شواهدالتنزیل مینویسد: «من طرق حدیث غدیر را در کتاب دعاءالهداه که در بیست جزء است، جمعآوری کردهام.»80
20ـ ابوطاهر محمود بن احمد خراسانی ابن حمدان: شاگرد حاکم نیشابوری است و کتابی در طرق حدیث غدیر داشته است که ذهبی در رساله خود از آن نقل میکند.81
مرحوم طباطبایی تنها از سه کتاب در قرن ششم و هفتم یاد کرده است: «مجلس یوم الغدیر فی امامه علی بن ابیطالب(ع)» از ابوطالب فارسی عراقی زیدی؛ «الایضاح و التفسیر فی معنی یوم الغدیر» از علی بن محمد بن ولید داعی اسماعیلی (م612ق)؛ و «الایضاح والتبصیر فی جواب مسأله المولی [فی حدیث الغدیر]» از مؤیدالدین حسین بن علی بن محمد.
از دو کتاب اخیر، نسخههایی بر جای مانده است.82 بنابراین استاد، کتاب مستقل دیگری درباره غدیر از این دو قرن سراغ نداشته است؛ اما از یک کتاب نمیتوان گذشت و آن بخش ترجمه الامام علی بن ابی طالب از کتاب مهم و ارجمند «تاریخ دمشق» اثر ابن عساکر (571ـ 499ق) است. در این کتاب، مؤلف کوشیده است تا طرق حدیث غدیر را در حد توان خود و به نقل از مشایخش بیاورد. این بخش را میتوان رسالهای مستقل به حساب آورد و توجه داشت که وی از آثاری مانند «کتاب الولایه» ابن عقده بهره برده که امروزه در دسترس نیست. شمار روایاتی که وی از طرق مختلف نقل کرده است، نود روایت است.83
رساله غدیر شمس‌الدین ذهبی
شمس‌الدین ذهبی (673ـ 748ق) رجالشناس و مورخ نامور سنی است که گرایشهای افراطی سنیگرایانه دارد. وی در ضمن شرح حال حاکم نیشابوری مینویسد: «حدیث طیر» طرق فراوانی دارد و من روایات آن را در یک تکنگاری مستقل فراهم آوردهام که نشان میدهد این حدیث اصل دارد. حدیث «من کنت مولاه» نیز طرق خوبی دارد که من برای آن نیز کتابی مستقل فراهم آوردهام.84
ذهبی در جای دیگری نوشته است: من طرق «حدیث طیر» را در یک جزء و طرق حدیث «من کنت مولاه» را که صحیحتر است، در جزء دیگری فراهم آوردهام. صحیحتر از این دو روایت، روایتی است که مسلم از علی(ع) نقل کرده که رسولخدا(ص) به من فرمود: «لایحبّک إلا مؤمنٌ و لا یبغضک الا منافق».85
ذهبی کتابی هم با عنوان «فتح المطالب فی فضائل علی بن ابی طالب» داشته است.86 تقریباً همه آثار ذهبی درباره امیر مؤمنان(ع) از میان رفته است؛ در حالی که بیشتر آثار رجالی و تاریخی وی بر جای مانده است! این مسئله پرسشبرانگیز است.
فقط نسخهای از کتاب «طرق حدیث غدیرة» وی اخیراً در دانشگاه تهران (نسخه ش 1080، برگهای 211 - 223)87 یافت شد که به کوشش مرحوم استاد سید عبدالعزیز طباطبایی در حال آماده شدن برای طبع بود که وی درگذشت،88 و اخیراً به چاپ رسیده است. این کتاب حاوی 125 روایت با اسناد مختلف از حدیث غدیر است که از منابع مختلف فراهم آمده است. طبق معمول، احادیث بر اساس نام راویان صحابی آن تنظیم شده که شمار آنان به سی میرسد. به علاوه، چند روایت نیز ذیل عنوان «عن جماعه» نقل شده است.
ذهبی در این اثر از چندین مأخذ مهم که به طور مستقل درباره حدیث غدیر نگاشته شده بود، استفاده کرده است؛ از جمله «کتاب الولایه» تألیف از محمد بن جریر طبری و «کتاب الولایه» از ابن عقده را میتوان نام برد. روایاتی از کتابهایی نقل کرده است که در دسترس هستند. برای نمونه میتوان به کتاب «الخصائص» نسائی یا «المستدرک» حاکم اشاره کرد.
به علاوه، از دیگر آثار حدیثی مانند «مصنف عبدالرزاق» یا ابن ابی شیبه نیز برخی از روایات را برگزیده و نقل کرده است. وی در ادامه نقل برخی از روایات، به بررسی سند آنها میپردازد و برخی از این طرق را ضعیف و برخی را صحیح میداند. عبارت آغازین کتاب ذهبی چنین است: حدیث «مَن کُنتُ مَولاهُ فعلی موَلاهُ» از احادیث متواتر است که به طور یقین از رسولخدا(ص) صادر شده و گروه بسیاری از طرق صحیح و حسن و ضعیف آن را روایت کردهاند.89
پی‌نوشتها:
56. طبری، عمادالدین، بشاره‌المصطفی، ص166.
57. مفید، الامالی، مجلس42، ح3.
58. طوسی، الامالی، مجلس20، ح5؛ ابن عقده، کتابالولایه، ص165.
59. عسقلانی، ابن حجر، لسانالمیزان، ج2، ص 358، ش2413.
60. نجاشی، ابوالعباس،رجالالنجاشی، ص 265، ش 690؛ طوسی، فهرست کتب الشیعه و اصولهم، ص281، ش 413.
61. ابن شهرآشوب، مناقب آل ابیطالب، ج3، ص 25.
62. علامه امینی، عبدالحسین، الغدیر، ج1، ص 104.
63. نجاشی، ابوالعباس، رجالالنجاشی، ص394ـ395، ش 1055.
64. ابن شهر آشوب، مناقب آل ابیطالب، ج3، ص25.
65. ذهبی، شمس‌الدین، رساله طرق حدیث من کنت مولاه فعلی مولاه، ص102 و 51.
66. نجاشی، ابوالعباس، رجالالنجاشی، ص232 ـ 233، ش617.
67. گنجی شافعی، کفایه‌الطالب فی مناقب علی بن ابی طالب، ص 60؛ محقق طباطبایی، سید عبدالعزیز، الغدیر فی التراث الاسلامی، ص 56. برای آگاهی از شرح حال او بنگرید به : خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج12، ص34.
68. نجاشی، ابوالعباس، رجالالنجاشی، ص396، ش1059.
69. حاکم نیشابوری، معرفه علومالحدیث، ص312. نیز ر.ک: مجله تراثنا، ش16، ص487.
70. نجاشی، ابوالعباس، رجالالنجاشی، ص69، ش 166.
71. نجاشی، ابوالعباس، رجالالنجاشی، ص269ـ270، ش 706.
72. ابن شهر آشوب، مناقب آل ابیطالب، ج 3، ص 25.
73. محقق طباطبایی، سید عبدالعزیز، الغدیر فیالتراثالاسلامی، ص81.
74. منتجب الدین، فهرست اسماء علماء الشیعه و مصنفیهم، ص101 ـ102، ش 360.
75. محقق طباطبایی، سید عبدالعزیز، الغدیر فیالتراثالاسلامی، ص 99.
76. سمعانی، الانساب، ج 3، ص226؛ محقق طباطبایی، سید عبدالعزیز، الغدیر فی التراث الاسلامی، ص98.
77. کلبرگ، اتان، کتابخانه ابن طاووس، ص240، ش112.
78. ابن شهر آشوب، مناقب آل ابیطالب، ج3، ص25.
79. کلبرگ، اتان، کتابخانه ابن طاووس، ص245.
80. حاکم حسکانی، شواهدالتنزیل، ج1، ص90، ح 246.
81. ذهبی، شمس‌الدین، رساله طرق حدیث من کنت مولاه فعلی مولاه، ص51، ش 47.
82. محقق طباطبایی، سید عبدالعزیز، الغدیر فیالتراثالاسلامی، ص 105 ـ 109.
83. ابن عساکر، ترجمه الامام علی بن ابی طالب من تاریخ مدینه دمشق، ج 2، ص 5 ـ 90، روایات شماره 503 - 593. محقق محترم، بیشتر احادیث را به منابع دیگر نیز ارجاع دادهاند.
84. بنگرید به مقدمه نگارنده بر کتابالولایه، از محمد بن جریر طبری؛ نیز: ذهبی، شمس‌الدین، رساله طرق حدیث من کنت مولاه.
85. ذهبی، سیر اعلامالنبلاء، ج17، ص169.
86. همو، تذکره‌الحفاظ، ج1، ص10؛ صفدی، نکتالهمیان، ص343؛ محقق طباطبایی، سید عبدالعزیز، اهل البیت فی المکتبه العربیه، ص334 ـ 335، ش533.
87. دانشپژوه، محمدتقی و افشار، ایرج، فهرست نسخههای خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج3، ص523.
88. سید عبدالعزیز طباطبایی، فقید علم و تحقیق، در رمضان المبارک سال 1416 درگذشت.
89. ذهبی، شمس‌الدین، رساله طرق حدیث من کنت مولاه فعلی مولاه، ص11
روزنامه اطلاعات
غدیریه‌نگاری در جهان اسلام / حجت‌الاسلام و المسلمین رسول جعفریان - بخش دوم
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید