ابوریحان بیرونی؛ ریاضیدان و ستاره شناس نامی

1393/6/15 ۱۲:۳۴

سیزدهم شهریور بزرگداشت اندیشمند برجسته ابوریحان بیرونی است. دانشمندی فرزانه که با چیرگی بر تمامی دانش های روزگار، مسیر پیشرفت علوم رایج در دنیا را هموار کرد و نام خود را در میان مشاهیر بزرگ جهان جاودان ساخت. دانشمندان بزرگ ایرانی با نبوغ و استعداد خویش همواره در طول تاریخ سرچشمه ی علوم بسیاری شده اند. ابوریحان محمد بن احمد بیرونی ریاضیدان، ستاره شناس، تاریخ نگار و جغرافیدان ایرانی از جرگه ی این دانشمندان فرزانه است که توانست با اثرهایی ارزشمند، نام ایران را در پهنه ی این گیتی پهناور پرآوازه سازد.

سیزدهم شهریور بزرگداشت اندیشمند برجسته ابوریحان بیرونی است. دانشمندی فرزانه که با چیرگی بر تمامی دانش های روزگار، مسیر پیشرفت علوم رایج در دنیا را هموار کرد و نام خود را در میان مشاهیر بزرگ جهان جاودان ساخت.

دانشمندان بزرگ ایرانی با نبوغ و استعداد خویش همواره در طول تاریخ سرچشمه ی علوم بسیاری شده اند. ابوریحان محمد بن احمد بیرونی ریاضیدان، ستاره شناس، تاریخ نگار و جغرافیدان ایرانی از جرگه ی این دانشمندان فرزانه است که توانست با اثرهایی ارزشمند، نام ایران را در پهنه ی این گیتی پهناور پرآوازه سازد.

وی در 13 شهریور 352 هجری خورشیدی در «بیرون» روستایی در اطراف خوارزم دیده به جهان گشود. او دوره ی کودکی خویش را با فراگیری درس هایی مقدماتی و پیشرفته چون فارسی، صرف و نحو عربی، ستاره شناسی، حکمت و ریاضی، حکمت و علوم عقلی نزد شیخ مصطفی اورگنجی و عبدالصمدبن حکیم سپری کرد.

ابوریحان بیرونی به دلیل علاقه یی که به علم ستاره شناسی و ریاضی داشت، از محضر ابونصر منصور بن علی عراقی که از سرآمدان این علوم در آن روزگار بود، بهره ی فراوان برد.

او برای افزودن به دانش و تجربه ی خویش به ری، طبرستان و جرجان رفت و در این دوره به نوشتن کتاب ارزشمند «آثار الباقیه عن القرون الخالیه» همت گماشت. او در این کتاب به مطالعه ی مقایسه ای میان تقویم های فرهنگ ها و تمدن های گوناگون می پردازد و در آن به سرگذشت پادشاهان آشور، بابل، کلدان، قبط و یونان اشاره کرده است.

پس از مدتی وی به دیار خود بازگشت و در این دوره با ابوعلی سینا فیلسوف برجسته و پزشک بخارایی به مکاتبه های بسیاری درباره ی ماهیت و انتقال گرما و نور پرداخت.

او که آوازه اش در خوارزم پیچیده بود به مقام و منزلتی والا نزد مامون خوارزمشاهی از امیران مستقل ولایت خوارزم و شمس المعالی قابوس بن وشمگیر از امیران سلسلسه ی زیاری دست یافت. اما پس از حمله ی سلطان محمود غزنوی و تصرف خوارزم، این تاریخ نگار ایرانی به دلیل آنکه از سرآمدان علوم رایج زمان خود بود، به مرتبه ای بالا نزد محمود غزنوی رسید و به همراه وی به غزنه رفت و در سفرهایش، او را همراهی کرد.

این ستاره شناس برجسته در یکی از این سفرها به هندوستان، از محضر حکیمان و دانشمندان هندی بهره مند شد و زبان سانسکریت را فراگرفت و از اندوخته های خود در این دیار، برای نوشتن کتاب «تحقیق ماللهند» بهره برد و به ترجمه ی چند کتاب از زبان سانسکریت به عربی پرداخت.

ابوریحان بیرونی با سفر به منطقه های مختلف هندوستان، طول و عرض جغرافیایی 11 شهر هند و در کنار آن طول و عرض جغرافیایی شهرهای دیگر را تعیین و با استفاده از آن موقعیت هر شهر را روی یک کره ی فرضی مشخص کرد.

وی رصدهای بسیاری را انجام داد و در طول عمر ارزشمند خویش بیش از 160 جلد کتاب و مقاله را در زمینه های گوناگون ریاضی و ستاره شناسی، فقه و کلام، پزشکی و داروشناسی، جغرافیا و شیمی، دین شناسی و صرف و نحو، از خود برجای گذاشت.

قانون مسعودی، التفهیم لاوایل صناعت التنجیم، آثار الباقیه عن القرون الخالیه، الجماهر فی معرفه الجواهر، اسطرلاب، سدس، تحدید، چگالی ها، سایه ها، وترها، پاتنجلی، قره الزیجات، قانون، ممرها و صیدنه نیز از جمله اثرهای ارزشمند وی به شمار می رود.

ابوریحان بیرونی در پژوهشی با نام «لمعات» (در علم مناظر) در زمینه‏ی دانش نورشناسی (Optic) و ساختار نور، بررسی‏های بسیار ارزشمندی را انجام داد و برابری و ترازمندی خط روی دریاها و آب‏های زیرزمینی را با اندازه‏ی روی زمین در کانون‏های گوناگون بررسی کرد.

این اندیشمند فرزانه پایه ی علم طبیعی را بر پایه‏ی ریاضی استوار ساخت و فرهنگ نامه‏ای بزرگ در ستاره شناسی و ریاضی نوشت.

این جغرافیدان ایرانی تمامی مسایل جغرافیایی را در یک نقشه ی مسطح ترسیم کرد و این گونه با محاسبه ی دقیق شعاع زمین، علم کارتوگرافی را بنیان نهاد و نام خود را با عنوان «استاد جاوید» در دنیا ماندگار کرد.

سرانجام ابوریحان بیرونی پس از سال ها تلاش در زمینه ی علوم رایج زمان خود، در 22 آذر 429هجری خورشیدی از این دنیای خاکی رخت بربست، اما یافته ها و آثار گرانقدرش برای دانش پژوهان در ایران و جهان چون فانوسی روشنایی بخش راه پرفراز و نشیب علم شد.

برگرفته از: کتاب تاریخ علوم عقلی در تمدن اسلامی

خبرگزاری ایرنا