آرمان‌گرایان تروریست

1397/10/9 ۱۲:۵۴

جنگ جهانی اول تأثیرات گسترده‌ای بر سپهر سیاسی ایران به‌جای گذاشت، یکی از این تأثیرات، ایجاد مرزبندی‌ها میان رجال و نخبگان سیاسی کشور بود به‌طوری که گروهی از رجال سیاسی طرفدار آلمان‌ها و گروهی دیگر طرفدار بریتانیایی‌ها شدند و این مرزبندی، خود را در کابینه‌های مستعجل این دوره نمایان می‌کرد

نهم دی 1287 ترور نافرجام شیخ فضل‌الله نوری توسط کمیته مجازات

علی‌الله جانی: جنگ جهانی اول تأثیرات گسترده‌ای بر سپهر سیاسی ایران به‌جای گذاشت، یکی از این تأثیرات، ایجاد مرزبندی‌ها میان رجال و نخبگان سیاسی کشور بود به‌طوری که گروهی از رجال سیاسی طرفدار آلمان‌ها و گروهی دیگر طرفدار بریتانیایی‌ها شدند و این مرزبندی، خود را در کابینه‌های مستعجل این دوره نمایان می‌کرد. درکنار آن در دهم شهریور 1295 هجری شمسی و مقارن با سال سوم جنگ بین‌الملل اول، در تهران کمیته‌ای به نام «کمیته مجازات» متولد شد. اعضای مؤسس این کمیته عبارت بودند از: میرزا ابراهیم خان منشی‌زاده، اسدالله خان ابوالفتح‌زاده و مشکات الممالک. منشی‌زاده و ابوالفتح‌زاده هر دو افسر قزاق بودند و در بحبوحه انقلاب از قزاقخانه استعفا داده و به صفوف مجاهدان پیوستند. با شروع جنگ اول جهانی و پیروزی‌های سریع آلمان در جنگ و تنفر عمومی از بریتانیا در ایران، این سه نفر از فضای به وجود آمده استفاده کرده و تشکیلاتی را به اسم کمیته مجازات در تهران تأسیس کردند. هدف این کمیته، مجازات یا به عبارت دیگر، کشتن افرادی بود که به تصور آنها مزدور اجنبی بوده و انقلاب مشروطیت را به انحراف کشانده بودند. اما این‌طور به نظر می‌رسد که این هدف، عنوانی بود تا با پنهان شدن در پشت آن، اهداف دیگری را دنبال کنند.

همزمان با تشکیل کمیته مجازات، احمدشاه فرمان نخست­ وزیری حسن وثوق الدوله را صادر کرد. وثوق الدوله در میان رجال ایرانی به انگلوفیل بودن شهره بود. او با انتخاب وزرایی مانند فیروز میرزا نصرت الدوله، اکبر میرزا صارم الدوله و تعدادی دیگر، کابینه­ ای متمایل به بریتانیا را تشکیل داد. این زمان فرصت مناسبی بود تا رقبای سیاسی وی که اصطلاحاً ژرمانوفیل بودند برای براندازی دولت وثوق الدوله دست به کار شوند. از این‌رو آنها با نزدیک شدن به کمیته مجازات، از آن در جهت پیشبرد مقاصد خود بهره گرفتند و کمیته در عمل به حربه­ ای برای حذف رقیب بدل شد. با نگاهی به‌ نام و گرایش­ های سیاسی افرادی که توسط این کمیته مورد سوءقصد قرار گرفتند، به روشنی می‌توان به ماهیت آمران پشت پرده آن پی برد. کمیته برای شروع فعالیت، تروریستی به اسم کریم دواتگر را استخدام کردند. کریم در زمان انقلاب مشروطیت سوءقصدی نافرجام را به جان شیخ فضل‌الله نوری کرده بود.

پس از تهیه مقدمات، کریم با دراختیار گرفتن اسلحه کمری و مقادیری فشنگ آماده انجام عملیات شد. اولین هدف کمیته، ترور اسماعیل خان بانکی رئیس اداره غله تهران بود. کمیته مجازات اوضاع وخیم نان و کمبود آن را بهانه قرار داد و با متهم کردن اسماعیل خان به دست داشتن در احتکار گندم و فروش آن با قیمتی نازل به نیروهای انگلیسی، او را لایق مرگ دانست. با مساعد شدن زمینه قتل، کریم در روز 29 بهمن سال 1295 نزدیک ایستگاه راه‌آهن حضرت عبدالعظیم( ع) اسماعیل خان را که در درشکه خود نشسته بود به ضرب گلوله کشت و از معرکه گریخت. قتل اسماعیل خان سر و صدای عجیبی در تهران به پا کرد و باعث استقبال آن نزد مردم و حتی کارمندان دولت شد. از طرفی کریم پس از این عملیات، عهدشکنی کرد و طالب پول بیشتری شد و مدیران کمیته را تهدید کرد چنانچه دستمزد بیشتری نپردازند، اسرار کمیته را افشا خواهد کرد. درنتیجه اعضای کمیته به اتفاق آرا و به جهت فاش نشدن اسرار کمیته، دستور تسویه کریم را دادند و بدین وسیله کریم توسط رشیدالسلطان، یکی از اعضای کمیته به قتل رسید. فردای روز قتل یعنی در تاریخ 14 اردیبهشت 1296 نظمیه رشیدالسلطان، سیدمرتضی و میرزا عبدالحسین ساعت ساز را دستگیر کرد. آنها در نظمیه اعتراف کردند که اسماعیل خان و کریم دواتگر را کشته‌اند اما یکی از بازجویان نظمیه که مخفیانه برای کمیته کار می‌کرد به نام میرزا باقرخان پدر، به این بهانه که پرونده کامل نیست و نقص دارد آنها را آزاد کرد. دومین فردی که توسط کمیته مورد هدف قرار گرفت، عبدالحمیدخان ثقفی ملقب به متین السلطنه بود. مشهور بود که وی در آکسفورد دوره عالی حقوق و علوم سیاسی را گذرانده، روزنامه نگاری برجسته و مدیر روزنامه عصر جدید و از نزدیکان وثوق‌الدوله به شمار می رفت و مطالبی در حمایت از بریتانیا در جنگ منتشر می‌کرد. مطالب منتشره توسط وی در روزنامه عصر جدید بهانه خوبی برای قتل وی به دست کمیته بود. بنابراین در روز اول خردادماه سال 1296 متین السلطنه در حالی که در اتاق کارش در منزل خود مشغول نوشتن مقاله بود، توسط یکی از تروریست‌های کمیته که به بهانه آوردن نامه وارد اتاق وی شده بود، مورد اصابت گلوله قرار گرفت و از پای درآمد. پس از قتل متین السلطنه شایعاتی در شهر پیچید که براساس آن افرادی همچون وثوق الدوله، نصرت الدوله، سردار معظم خراسانی، عبدالحسین میرزا فرمانفرما، سیدضیاءالدین طباطبایی و عده‌ای دیگر در لیست ترور کمیته مجازات قرار دارند. دولت وثوق الدوله که در یافتن تروریست‌های کمیته مجازات توفیقی کسب نکرده و از طرفی جان اعضای کابینه را در خطر می‌دید، در ششم خردادماه 1296 استعفا می‌دهد.

پس از استعفای وثوق الدوله، شاه به نخست‌وزیری پرنس علاءالسلطنه ابراز تمایل می‌کند. او نیز بلافاصله کابینه خود را که از عناصر ژرمانوفیل و رقیب وثوق‌الدوله بودند به شاه معرفی می‌کند. برخی از اعضای کابینه عبارت بودند از: میرزا صادق خان مستشارالدوله، میرزا اسماعیل خان ممتازالدوله و میرزاحسن خان محتشم السلطنه. فردای روز معرفی کابینه در تاریخ 18 خرداد 1296 تروریست‌های کمیته مجازات آقامیرزا محسن مجتهد از روحانیون خوشنام و البته نزدیک به وثوق الدوله را در بازار بین الحرمین ترور می‌کنند و ضاربان وی که احسان‌الله خان دوستدار و ضیاءالسلطان نام داشتند، بدون مانعی فرار می‌کنند. وثوق الدوله ترور میرزا محسن مجتهد را نشانه‌ای آشکار از نزدیک شدن آدمکشان کمیته مجازات به خود تلقی کرد و به همراه نصرت الدوله ضمن مخفی شدن در املاک شخصی خود در شمیران، دست به تأسیس یک گروه مسلح زده تا حافظ جان آنها در برابر تروریست‌ها باشد. وثوق معتقد بود که با وجود دولتی که در دستان رقبای وی قرار دارد تعقیب و مجازات تروریست‌های کمیته مجازات امکان پذیر نخواهد بود. کمتر از یک ماه پس از قتل میرزامحسن مجتهد، کمیته مجازات به پشت گرمی اعضای کابینه علاءالسلطنه در روز نهم تیر 1296 منتخب الدوله داماد وثوق الدوله و از کارمندان عالی رتبه وزارت مالیه را ترور کردند.

قتل منتخب الدوله نگرانی شاه و نخست‌وزیر را که تا آن موقع ساکت بودند برانگیخت و احمدشاه ضمن دیداری که با نخست‌وزیر داشت به وی دستور داد که هرچه سریع تر ریشه این ترورها را بخشکاند، غافل از این­که آمران قتل‌ها خود در کابینه عضو هستند. علاءالسلطنه به وستداهل رئیس پلیس سوئدی تهران دستور داد تا فوراً یک شخص با کفایت از نظمیه انتخاب کند و پرونده کمیته مجازات را به دستان او بسپارد. وستداهل نیز عبدالله بهرامی رئیس تأمینات رشت را احضار کرد و به وی تکلیف کرد که پرونده کمیته مجازات را پیگیری کند. اما بهرامی که خود طرفدار کمیته مجازات بود و در خفا با سران کمیته در شمیران ملاقات کرده بود به توصیه آنها از ادامه کار منصرف و از ریاست تأمینات استعفا داد. در این میان بهادرالسلطنه کردستانی یکی از اعضای کمیته مجازات که با پسر محتشم‌السلطنه رفاقتی داشت، اسرار کمیته و نام اعضا را برای وی فاش می‌کند و او نیز وثوق‌الدوله را در جریان امر قرار می‌دهد. بر اثر فشار وثوق به شاه، علاء‌السلطنه ناچار می‌شود دستور تعقیب سران کمیته را صادر کند. بدین ترتیب در تاریخ 21 مرداد 1296 کلیه اعضای کمیته مجازات، دستگیر و به نوبت مورد بازجویی قرار می‌گیرند. اما رسیدگی به جرایم آنها به‌دلیل کارشکنی اعضای دولت و طرفداران سرسخت کمیته که در دوایر دولتی رسوخ پیدا کرده بودند تا یکسال بعد که وثوق‌الدوله موفق می‌شود دوباره به نخست‌وزیری برسد، به بهانه‌های مختلف به تعویق ‌افتاد و نفرات اصلی و کلیدی کمیته آزاد شدند.

طولی نکشید که ورق برگشت و وثوق‌الدوله در مرداد 1297 به فرمان احمدشاه دومین دولت خود را تشکیل داد. در این کابینه فیروزمیرزا نصرت الدوله به وزارت عدلیه گماشته شد و اولین اولویت نصرت الدوله در این سمت، متلاشی کردن کمیته مجازات و حامیان آنها در دستگاه‌های دولتی بود. نصرت الدوله از وستداهل درخواست کرد هرچه زودتر اعضای کمیته را دستگیر و برای محاکمه تحویل عدلیه دهد. وستداهل هم ظرف مدت کوتاهی تمام اعضای شناخته شده کمیته را بازداشت کرد. اما دو نفر از اعضای کمیته به نام های سیدمرتضی و احسان‌الله خان به گیلان گریختند. سیدمرتضی پس از مدتی در رشت دستگیر و به تهران منتقل شد اما احسان‌الله خان به میرزا کوچک خان جنگلی پناهنده و در سلک مجاهدان جنگلی درآمد. با شروع محاکمه اعضای کمیته، حامیان قدرتمند آنها از جمله صمصام السلطنه و سیدمحمد کمره‌ای و مستوفی الممالک و مستشارالدوله و تعدادی از وزرای سابق برای نجات آنها به تکاپو افتادند اما دیگر دیر شده بود. بدین ترتیب دونفر از اعضا به نام های حسین خان و رشیدالسلطان در میدان توپخانه به دار آویخته شدند. اسدالله خان و منشی‌زاده را به سمنان تبعید کردند اما در بین راه و به بهانه اینکه قصد فرار داشتند، هردو را کشتند. بقیه افراد هم به حبس‌های طولانی مدت و تبعید محکوم شدند. همچنین براساس تحقیقاتی که وستداهل انجام داده بود مشخص شد افراد بلندپایه‌ای در حکومت با آنها همکاری می‌کردند از جمله: مستوفی الممالک، مستشارالدوله، ممتازالملک و تنی چند از کارمندان وزارت عدلیه منجمله میرزا سیدمحمد رئیس محکمه استیناف، فیلسوف السلطنه طبیب قانونی، شیخ علی‌اصغر گرکانی مدعی العموم، محمودخان یاور نظمیه و...

بدین ترتیب پرونده کمیته مجازات برای همیشه به بایگانی تاریخ سپرده شد.

منبع: روزنامه ایران