1396/11/29 ۱۰:۲۲
رزمنامۀ کنیزک از آثار برجسته و شاخص ادب حماسی ایران به زبان گورانی و روایتی از یادگار زریران است. این حماسه از ارزشهای ویژه‌ای برخوردار است که «شاید پس از یادگار زریران اصیل‌ترین و پس از شاهنامۀ فردوسی ناب‌ترین اثر حماسی ایران باشد.»(رزمنامۀ کنیزک، ص 9). این اثر همراه با حماسه‌هایی چون رستم و زنون و رستم و زردهنگ از آن دسته داستانهای گورانی است که نمونۀ فارسی ندارد.
(حماسه‌ای به زبان گورانی و روایتی از یادگار زریران)
این اثر که در 9 بخش پیشگفتار، مقدمه، متن گورانی، آوانگاری، برگردان فارسی، یادداشتها، نمایه (فهرستها، واژه‌نامه و افعال)، کتابنامه و پیوستها فراهم آمده، حاصل تلاش چندین‌سالۀ دکتر آرش اکبری مفاخر است. ساختار جامع و مانع کار در همان نگاه نخست آشکار است، به‌گونه‌ای که در مقایسه با کار زبان‌شناسان بزرگی چون محمد مُکری و دیوید نیل مَکنزی در زبان و ادبیات گورانی از روشی کامل برخوردار است که در آن آثار نمی‌توان دید.
نویسنده در پیشگفتار با نگاهی کلی به کتاب روش کار خود را در بخشهای مختلف توضیح می‌دهد. در مقدمه نخست زبان گورانی، دستنویس هفت‌لشکر در گورانی و فارسی و نیز دستنویس اساس و دیگر روایتهای خود را معرفی می‌کند. سپس بنیاد اصلی داستان رزمنامۀ کنیزک؛ یعنی یادگار زریران را بررسی کرده و روایتهای اوستایی، هخامنشی، پارتی، ساسانی، فارسی و عربی آن را شرح می‌دهد و آنگاه به شرح و تفسیر رزمنامۀ کنیزک بازمی‌گردد. آوردن خلاصۀ مفصل و دقیقی از داستان در این اثر برای خواننده که پیش‌زمینه‌ای از آن ندارد بسیار راهگشا ست. در ادامه پس از بررسی همانندیها و ناهمانندیهای رزمنامۀ کنیزک با روایت پهلوی، 7 مورد همسانی ویژۀ این دو متن ــ که مختص رزمنامۀ کنیزک بوده و در دو روایت شاهنامه و غررالسیر یاد نشده ــ در جدولی آمده‌است. این ویژگی خاص بیانگر آن است که رزمنامه از نظر محتوا، مضمون و واژگان ساختار اصیل‌تری را در خود حفظ کرده‌است. پس از آن نویسنده یادگار زریران پارتی و پیشینۀ متنی آن را در اوستا و ریشه‌های مادی و هخامنشی و بازتاب آن را در متون پهلوی ازجمله دینکرد، بندهش و ... بررسی می‌کند. آنگاه روایتهایی از این داستان را در متون عربی و فارسی پس از اسلام می‌آورد و در پایان به بازسازی و تطبیق روایت پارتی یادگار زریران و رزمنامۀ کنیزک پرداخته، دگرگونیهای یادگار زریران از گزارش اوستایی تا روایت گورانی را در دو شاخۀ ادب حماسی ایران خاوری و باختری در نموداری به نمایش می‌گذارد و مقدمه را با جمع‌بندی خود به پایان می‌رساند.
این متن گورانی در 1124 بیت برپایۀ دستنویس کتابخانۀ آستان قدس رضوی به شیوۀ معمول تصحیح متون شفاهی؛ یعنی تک‌نسخه با روشی انتقادی تصحیح شده، نویسه‌های اصلی متن در پانوشتها آمده و در یادداشتها به دگرنوشتهای دو روایت دیگر با در نظر داشتن نویسۀ دشوارتر اشاره شده‌است. در بخش آوانگاری از شیوۀ پیشنهادی فرهنگستان زبان و ادب فارسی و برای رفع کاستیها از روشهای مکری، مکنزی و ... استفاده شده‌است.
به گفتۀ نویسنده مشکل‌ترین و پیچیده‌ترین بخش کار ترجمۀ متن از گورانی به فارسی بوده‌است، اما به هر روی تلاش نویسنده ارایۀ ترجمه‌ای روان و شیوا ست تا علاوه بر حفظ ساختار زبان گورانی و لطف سخن و بیان شاعرانۀ ابیات، خواندن این اثر برای فارسی‌زبانان نیز ساده و قابل فهم باشد، به‌گونه‌ای که خود را در فضای حماسی شاهنامه احساس کنند. در عین حال از برخی عبارات و کاربردهای گورانی مانند بی‌اندیش، بیان‌پوش، شهنازی، ایوار، صاحب‌ذات و ... که مشکلی در فهم ترجمه ایجاد نمی‌کنند نیز استفاده شده‌است.
یادداشتها که مفصل‌ترین بخش کتاب را در بر می‌گیرد، پس از ترجمه آمده‌است. هر یادداشت برپایۀ شمارۀ ابیات تنظیم شده و در روشی جزیی‌نگر ــ برای آسان‌تر شدن کار نویسنده و خواننده ــ به بخشها و بندهای کوچک‌تری تقسیم شده‌است. حجم یادداشتها از یک سطر تا 20 صفحه است که هرکدام بنابر اقتضای متن و تازگی مطالب فراهم آمده‌اند. کلیت یادداشتها بر جامع و کامل‌بودن آنها استوار است تا علاوه بر یاری‌رساندن در فهم رزمنامه به دریافت دیگر حماسه‌ها و متون گورانی نیز کمک کند. در این یادداشتها محور اصلی مطالب برپایۀ داده‌های دستنویسهای گورانی و روایتهای حماسی غرب ایران و پرهیز از تکرار است تا همواره مباحث تازه‌ای برای خوانندگان و پژوهشگران متخصص وجود داشته باشد، مثلاً:
- توصیف دقیق و جامعی از شخصیتهای اساطیری و حماسی ایران چون رستم، زال، زرعلی، کیخسرو، افراسیاب، رخش و ... تنها برپایۀ متون گورانی.
- شرح دقیقی از آموزه‌های اساطیری چون بور و بیان (= ببر و بیان/ ببرِ بیان)، کلاه کله‌پلنگی رستم، خیمۀ زرین/ سبز رستم، پری‌وارگی کنیزک، درفش کاویانی در غرب ایران، بخت و چاره (بخت و بغوبخت) و ... .
- ارایۀ بحثهایی دربارۀ نام‌شناسی شخصیتهای اساطیری و حماسی چون کور، کریمان، نریمان، قهرمان و ... .
- واژه‌شناسی و ریشه‌شناسی برخی از واژگان رزمنامه با توجه به کاربرد آنها در متون اوستایی، فارسی باستان، پهلوی اشکانی و ساسانی و ... مثلاً: معنای سپاه (= gāl, dār, kār در یادگار زریران).
- بررسی نویسه‌های دشوار رزمنامه و پیوند آنها با تصحیح و معنای واژگان شاهنامه، مانند خاشه، مژده، گاودَم/ گاودُم، نژاد، خَفتِن (= خوابیدن).
- سنجش ابیات رزمنامه با ادبیات اوستایی، هخامنشی، یادگار زریران و روایتهای عربی و فارسی آن و دیگر روایتها و حماسههای گورانی.
- پرداختن به نکته‌هایی دربارۀ وزن، قافیه، دستور تاریخی، ویژگیهای بلاغی (مانند ترسیدن دشت از سپاهیان) و ... .
- بهره‌گیری از سنگ‌نگاره‌های ایران باستان و نگاره‌های شاهنامه در غرب ایران و پیوند آنها با رزمنامه و دیگر حماسههای گورانی، مانند کلاه کله‌پلنگی و پوشش دوگانۀ رستم.
بخش دیگر کتاب نمایه است که در آن فهرست نامها، جایها، اقوام و ... آمده‌است. واژه‌نامۀ مفصل کتاب همۀ واژگان متن و نشانی بسامدی و کاربردها را در بر دارد و بخش پایانی واژه‌نامه فهرست کامل افعال است. پایان‌بخش این اثر پژوهشی کتابنامۀ مفصل آن است. 3 پیوست کتاب دربارۀ کوته‌نوشتها، راهنمای ارجاعات و آوانگاری است و در پیوست 4 نیز نمونه‌هایی از دستنویس اساس ارایه شده‌است.
نویسنده پیش از انتشار کتاب به معرفی رزمنامۀ کنیزک و ارزیابی ارزشهای ادبی و حماسی دستنویس اساس خود پرداخته و در این باره مقالات زیر را در مجلات داخل و خارج از کشور به چاپ رسانده‌است:
1- «کریمان کیست؟ برپایۀ دستنویس هفت‌لشکر گورانی»، جستارهای ادبی، ش174، مشهد 1390، ص 15-37.
2- «تخم کور یا تور (تصحیح و معنی از بندهش تا شاهنامه برپایۀ متون گورانی)»، ایرانشناسی، آمریکا، س 24، ش 4، زمستان 1391، ص 642-661.
3- «رزمنامۀ کنیزک (حماسه‌ای به زبان گورانی و روایتی از یادگار زریران)»، پژوهشنامۀ ادب حماسی، ش 18، 1393، ص 145-171.
4- «یادگار زریران و رزمنامۀ کنیزک»، نامۀ فرهنگستان، ش 57، پاییز 1394، ص 159-191.
5- «واژه¬شناسی «بور» و «بیان» در زبان گورانی»، زبان و کتیبه، س1، ش1، زمستان 1395، ص 32-52.
6- «یادگار زریران، از گزارش اوستایی تا روایت گورانی»، ایرانشهر، س 2، ش 1؛ ش 6، فروردین- خرداد 1396، ص 39-65.
7- «یادگار زریران و رزمنامۀ کنیزک» (ویراست 2)، ایران‌نامگ، کانادا، دانشگاه تورنتو، س 2، ش 1، بهار 1396.
8- «رستم در حماسههای گورانی»، پژوهشنامۀ ادب حماسی (زیر چاپ).
رزمنامۀ کنیزک ششمین اثر از پژوهشهای کانون فردوسی ــ مرکز پژوهش حماسههای ایرانی ــ است که توسط انتشارات مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی (مرکز پژوهشهای ایرانی و اسلامی) در سال 1395 به چاپ رسیده‌است. در پایان این معرفی بخشی از یادداشت استاد جلال خالقی مطلق را به مناسبت چاپ این کتاب با هم می‌خوانیم:
«آقای دکتر آرش اکبری مفاخر سالها بر سر پیرایش و ترجمه و توضیح این اثر رنج برده و جگر سوزانده و اکنون حاصل آن همه کوشش را در کتابی به دوستاران حماسههای ایرانی عرضه نموده، نه، که به‌راستی تیری آرش‌وار در عرصۀ حماسه‌پژوهی پرتاب کرده‌است. انتشار این حماسۀ ارزشمند نه تنها گامی بزرگ در معرفی حماسههای ایرانی است، بلکه نیز کوششی است ستوده در راستای نزدیک‌تر کردن زبان و ادب اقوام ایرانی به یکدیگر و یادآوری پیوند تنگاتنگ این اقوام در هر کجا که باشند، در درون مرزهای ایران یا در بیرون از آن» (نک: www.cgie.org.ir/fa/news/156519 ).
منبع:مجله پاژ، شماره 26
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید