وقف و نیکوکاری نوین در ایران معاصر

1396/11/17 ۰۹:۴۴

شرايط حاكم بر جامعه قاجار و نيز كمبودها و نارسايي‌ها، مهمتر از آن بي‌برنامگي و بی‌كفايت سياسي پادشاهان قاجار، اوضاع داخلي كشور را بحراني كرده بود. مطالعه و بررسي منابع عصر قاجار از این واقعیت تاریخی حکایت می‌کند که در مقايسه با دوره‌های پیشتر به ويژه دوره‌ صفويه، جمعيت ایران به‌گونه‌ای چشمگير كاهش داشته است. گسترش بيماري‌هايی واگير و كشنده چون وبا و طاعون ناشي از بروز قحطي‌هاي مداوم، بروز جنگ‌هاي پرتلفات داخلي و حتي خارجي، همچنين ركود اقتصادي متأثر از ناامني جاده‌ها و كمبود سرمايه، در كاهش جمعيت ايران عصر قاجار تأثيری بسزا داشت و مشكلاتی فراوان پدید آورد.

رسالت تازه یک نیکوکاری دیرینه

شرايط حاكم بر جامعه قاجار و نيز كمبودها و نارسايي‌ها، مهمتر از آن بي‌برنامگي و بی‌كفايت سياسي پادشاهان قاجار، اوضاع داخلي كشور را بحراني كرده بود. مطالعه و بررسي منابع عصر قاجار از این واقعیت تاریخی حکایت می‌کند که در  مقايسه با دوره‌های پیشتر به ويژه دوره‌ صفويه، جمعيت ایران به‌گونه‌ای چشمگير كاهش داشته است. گسترش بيماري‌هايی واگير و كشنده چون وبا و طاعون ناشي از بروز قحطي‌هاي مداوم، بروز جنگ‌هاي پرتلفات داخلي و حتي خارجي، همچنين ركود اقتصادي متأثر از ناامني جاده‌ها و كمبود سرمايه، در كاهش جمعيت ايران عصر قاجار تأثيری بسزا داشت و مشكلاتی فراوان پدید آورد. در دوران قاجار تغييرات اقتصادي اقشار جامعه اندك بود. شايد پيش از انقلاب مشروطه برخي از رجال كمي ثروتمندتر بودند اما زندگي عمومي جامعه هيچ فرقي نكرده بود. تحمل زندگي تنها به دليل دستيابي به وسايل و امكاناتی نوين بود كه در عصر قاجار زمينه‌ استفاده‌ از آنها فراهم آمد. تجارت خارجي نسبت به سال‌هاي آغازين سلطنت قاجار تا حدودي در پايتخت و شهرهايي چون تبريز رشد يافته بود، اما از صنعت نشانه‌اي وجود نداشت. به هرحال در دوران قاجار جمعيت ايران از ١٠ميليون نفر فراتر نرفت. فقر، گرسنگي، بي‌توجهي به امر بهداشت، پايين‌بودن سطح آگاهي عمومي، بي‌سوادي، برخوردارنبودن از حقوق فردي و اجتماعي، ازجمله عوامل موثر مشكلات اجتماعي، فرهنگي، سياسي، اقتصادي و شيوع امراض گوناگون واگيرداري چون آبله، وبا و طاعون بودند.
ايران به دلیل قرار گرفتن در يك شرايط ویژه بين‌المللي، از جهان پيرامون چنان تأثيراتي پذيرفت كه هر آنچه امروزه در اطراف‌مان وجود دارد، بايد سنگ بناي آغازينش را همان عصر قاجار دانست. عوامل متعددی كه در ساختن بستر لازم تغييرات و اصلاحات اجتماعي، بهداشتي، سياسي و... جامعه‌ ايراني اهميتی فراوان دارند، ورود انديشه‌هاي جديد كه افزون بر انجام اصلاحات در نهادهاي حكومتي، خواهان تغيير مسائل اجتماعي در راستاي بهبود اوضاع عمومي بودند، مطالبه امكانات برابر استفاده از تحصيل، مراكز درماني و بهداشتي، محل زندگي و... را در پی داشتند. اقداماتي كه از پیش در قالب‌هاي مذهبي همچون خيرات، مبرات، موقوفات و دستگيري از مستمندان وجود داشت، در دوره فتحعلي‌شاه (به دنبال جنايات و خرابي‌هاي آقامحمد‌خان و شيوع بيماري‌هاي گوناگون و قحطي‌هاي چندباره) از سوي رجال قاجاري به‌عنوان يك ضرورت اجتماعي مورد توجه قرار گرفت و... همچنین از دوره مظفرالدين شاه همگام با جريان مشروطيت و ورود مفاهيم جديدي از زندگي، اجتماع، سياست و اقتصاد، با رويكردي قانونمندانه‌تر و نه صرفا به واسطه ابعاد مذهبي آن و تنها براي مصارف عام‌المنفعه در جامعه ضرورت و موجوديت يافت. از آن پس جداي از مقوله وقف، بسياري از مراكز عام‌المنفعه چه مردمي و چه دولتي پدید آمدند و با ساختاري نظام‌مند و هدفي مشخص در مكان و زمان معين، براي افرادي مشخص (یتیمان، بينوايان، زنان بي‌سرپرست و...) تشكيل شدند.
انتشار مقالات متعدد با هدف آگاهي‌بخشي و روشنگري در روزنامه‌هاي فارسي آن روزگار دارای اهميت بسيار بوده است. مطبوعات ازجمله مراجع بسيار مهمي به شمار مي‌رفتند كه درباره تأسيسات عام‌المنفعه‌ موجود اروپا مطالب بسياري مي‌نوشتند که در داخل بازتاب‌هایی مطلوب داشت. همچنين گفتار ماموران دولتي و تحصيلكرده‌های فرنگ‌رفته، تجار اروپا رفته و روحانيون دنياديده كه در سفرهاي گوناگون با شرايط تمدني، آباداني، عدالت، بهداشت و حقوق انساني موجود در اروپا و دیگر دولت‌ها آشنا شده و در بازگشت به وطن از ديده‌ها و تجربه‌های خویش، سخن راندند، به تدريج فایده‌های دستيابي به تمدن اروپايي را در اذهان مردم روشن كردند. ديدگاه‌هاي شفاهي و مكتوب روشنفكران و انديشمندان، رجال و دولتمردان، فرهنگ‌دوستان، روحانيون، تجار، انجمن‌هاي مردمي، ميسيون‌هاي مذهبي، استقرار نظام مشروطه در كشور، ايجاد نهادهاي رسمي دولتي و احزاب سياسي، ترجمه كتاب‌ها و سفرنامه‌ها و اطلاعات بسيار درباره امور خيريه كشورهاي ديگر ازجمله عوامل تأثيرگذار بر امور خيريه نوين در ايران آن روزگار به شمار مي‌رفتند.
بنيانگذاران امور جديد خيريه و موسسات نوين وقفی و عام‌المنفعه،‌ از ميان گروه‌هاي گوناگون اجتماعي برخاسته بودند و بيش از ديگران نقش داشتند. از آن جمله صاحبان حكومت و مالكان بزرگ، همچنين گروه‌هاي روشنفكر و انديشمندان متأثر از شنيده‌ها و ديده‌هاي خود در کشورهای اروپايي در پی بستر مهيايي كه هنگام استقرار نظام مشروطه در كشور فراهم آمده بود، از ديگر گروه‌هاي بنيانگذار امور جديد خيريه در ایران عصر قاجار به شمار می‌آمدند. انجام كارهاي نيكوكارانه و عام‌‌المنفعه در شرايطي در ايران صورت مي‌‌گرفت كه حتي پيش از ورود دين مبين اسلام به اين سرزمين در پرتو اديان باستاني اين سامان، كمك به تهيدستان و اعمال خيرخواهانه بااهميت تلقي می‌شد و مورد تشويق قرار داشت. پس از ورود اسلام به ايران، وقف و امور خيريه ابعادی منسجم‌‌تر و گسترده‌‌تر يافت. كارهاي عام‌‌المنفعه با استعانت از آيات قرآن و احاديث و روايات ائمه اطهار عليهم‌‌السلام درباره اثرات وضعي و پاداش اخروي آن ادامه یافت. این رویکرد بيشتر در قالب موقوفات انجام گرفت. روند حركت اين امور به شكلي كه نهايتا به قرار گرفتن در چارچوب مقررات منتهي شد، قانونمندشدن در دوره قاجار را رقم زد. جدايي موقوفات از موسسات خيريه به مفهوم امروزي آن كه الزاما با موقوفات هم‌عرض نيست، نكته‌ای ديگر بود كه در دو قالب موسسات خيريه مقطعي و موسسات خيريه پايدار تجلی یافت. موسسات خيريه مقطعي در زماني معين و براي كاري مشخص تشكيل مي‌‌شد؛ بدين‌گونه كه گروهی از مردم گرد هم می‌آمدند تا با همكاري هم مدرسه بسازند، پلي را بنا كنند يا به ساختن آب‌انبار مشغول شوند. زماني هم كه اين امور پايان مي‌‌يافت، اين جمع خيرانديش پراكنده مي‌‌شدند. اين نوع امور خيريه را مي‌‌توان بيشتر در قالب‌‌هاي سنتي جست‌وجو کرد. موسسات خيريه پايدار که در نوع جدید فعالیت‌های وقفی و خیریه قابلیت مشاهده و نمود یافتند، اساسنامه، برنامه كار و هدف، هيات امنا و ضوابطي ویژه آن كار را داشتند. اين موسسات كه داراي انتظامات جديدي بودند، از دگرگونی‌های پس از انقلاب مشروطيت و تأسيس مجلس شوراي ملي تأثير پذيرفتند. ضوابطي كه پس از تنظيم قوانين و تصويب آن در مجلس شورا به مرحله اجرا درمي‌‌آمدند، تا پيش از آن سابقه نداشت.

منبع: شهروند