وقف، نیازمندان و کارکردهای تاریخ اجتماعی

1396/11/7 ۰۹:۰۷

آیین وقف در تاریخ ایران به‌ویژه پیش از روزگار مدرن و در نبود دستگاه‌های دولتی، کارکردهای بی‌شمار در گستره اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی جامعه داشته است. توده مردم جامعه هدف وقف به‌شمار می‌آمدند که در کنار نیت‌های این سنت نیکو، کارکردهایی گسترده و چشمگیر در جامعه می‌یافت. نگاهی به سندهای دوره‌های گوناگون این نکته را نیز آشکار می‌سازد که نیازمندان بخشی مهم از جامعه هدف وقف بوده‌اند.

آیین وقف در تاریخ ایران به‌ویژه پیش از روزگار مدرن و در نبود دستگاه‌های دولتی، کارکردهای بی‌شمار در گستره اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی جامعه داشته است. توده مردم جامعه هدف وقف به‌شمار می‌آمدند که در کنار نیت‌های این سنت نیکو، کارکردهایی گسترده و چشمگیر در جامعه می‌یافت. نگاهی به سندهای دوره‌های گوناگون این نکته را نیز آشکار می‌سازد که نیازمندان بخشی مهم از جامعه هدف وقف بوده‌اند.
پدیده وقف و کارکردهای اجتماعی و فرهنگی آن در تاریخ ایران در نوشته‌های جهانگردان نیز بازتاب بسیار یافته است. ادوارد پولاک، جهانگرد و پزشک اتریشی دربار ناصرالدین شاه قاجار دراین‌باره می‌نویسد «حمام‌های عمومی به اثر موقوفات دینی ایجاد می‌شود و مخارج نگاهداری آن نیز از همان محل است... در بسیاری از میدان‌های عمومی شهر تکیه وجود دارد که بر اثر موقوفات مذهبی ایجاد و نگهداری می‌شود». دیگر گونه‌های وقف نیز جامعه هدف خویش را در میان نیازمندان، درراه‌ماندگان و مسافران، بیماران و یتیمان می‌جستند. ساختن مریض‌خانه، جاده، پل، دارالایتام، آب‌انبار، کاروانسرا و چاه آب، از دیگر وقف‌هایی بوده که با هدف توسعه و بهبود شرایط اقتصادی و اجتماعی بیش‌وکم در گوشه و کنار ایران صورت می‌گرفته است. این اوقاف، جنبه‌های گوناگون اجتماعی داشته‌اند که شاخه‌های فرعی، به آزادسازی اسیران، یاری مسافران گرفتار (ابن‌السبیل) و تأمین زندگی زنان و کودکان بی‌سرپرست می‌انجامیده است. روایت ابن‌بطوطه، جهانگرد پرآوازه سده هشتم هجری در سفرنامه‌اش ما را به این پدیده در روزگار دیرین تاریخ ایران راه می‌نمایاند. او از خانقاهی بزرگ در اصفهان سخن می‌راند که «مردم از همه سوی بدانجا روی می‌آورند و به زیارت شیخ می‌پردازند. در آن‌جا برای هر واردی طعام مهیا است و دارای گرمابه باشكوهی است، كه كف آن از سنگ فرش شده و دیوارهایش با آجر كاشی تزیین شده است. این حمام وقف است و هر كس می‌تواند بی‌پرداخت مزد داخل گرمابه شود». این‌گونه تأسیسات و مکان‌ها، مرکزی برای گردآمدن تهیدستان و ارایه خدمات گوناگون اجتماعی به‌ویژه در زمینه نیازمندی‌های نخستین آنها به شمار می‌آمد. آن مردمان درواقع نیازهای نخستین زندگی‌شان را در مکان‌هایی می‌جستند که بر پایه نیکوکاری‌های مردمان ثروتمند و نیک‌اندیش شکل گرفته بود. ابن‌بطوطه در دیگر سرزمین‌های اسلامی نیز از این پدیده اینچنین یاد می‌کند «هر زاویه مخصوص گروه و دسته‌ای از فقرا و درویشان است... هر روز خادم خانقاه نزد هر یك از فقرا می‌رود و برای هر كدام غذایی را كه میل دارند، مهیا می‌كند ... به هر كدام جامه زمستانی و تابستانی داده می‌شود. در ماه هركدام چند عدد صابون دارند و مزد رفتن به گرمابه به آنها داده می‌شود... از شرایط سكونت در این زاویه، حضور در نمازهای پنجگانه است.»
این عکس، تصویر یک حمام وقفی را در تاریخ ایران به نمایش می‌گذارد. حمام مهدی‌قلی بیک در مشهد که پیشینه آن به روزگار صفوی بازمی‌گردد. این موقوفه که بر آستان امام‌رضا علیه‌السلام تقدیم شده است، در ابتدای بازار بزرگ جای دارد و اکنون به‌عنوان موزه مردم‌شناسی فعالیت می‌کند.

منبع: شهروند