پیوند آیین وقف و خیریه‌هایی با هدف‌ها و رویکردهای اجتماعی در ایران عصر قاجار

1396/9/28 ۰۸:۰۵

آیین وقف در سده‌های اخیر تاریخ ایران، فرازونشیب‌های بسیاری را از سر گذرانده و دگرگونی‌هایی را آزموده است. پیشینه بخشی از این دگرگونی‌ها به روزگار قاجار بازمی‌گردد. ایران در آن روزگار در مقايسه با روزگاران پیشین با مسائل گوناگونی روبه‌رو شد. جمعيت به‌عنوان نمونه به‌گونه‌ای چشمگير كاهش داشته است. گسترش بيماري‌هاي واگير و همه‌گیر همچون وبا و طاعون که از بروز قحطي‌هاي پی‌درپی برمی‌خاست، پیدایش جنگ‌ها و درگیری‌های پرتلفات داخلي و خارجي، افول اقتصادي بر اثر ناامني جاده‌ها و كمبود سرمايه، تأثیری بسیار در كاهش جمعيت ايران در آن روزگار گذاشت. مسائلی که در پی این گرفتاری‌ها پدید می‌آمد، کشور را در شرایطی ویژه جای می‌داد.

یک خیز بلند نیکوکارانه

آیین وقف در سده‌های اخیر تاریخ ایران، فرازونشیب‌های بسیاری را از سر گذرانده و دگرگونی‌هایی را آزموده است. پیشینه بخشی از این دگرگونی‌ها به روزگار قاجار بازمی‌گردد. ایران در آن روزگار در مقايسه با روزگاران پیشین با مسائل گوناگونی روبه‌رو شد. جمعيت به‌عنوان نمونه به‌گونه‌ای چشمگير كاهش داشته است. گسترش بيماریهای واگير و همه‌گیر همچون وبا و طاعون که از بروز قحطي‌هاي پی‌درپی برمی‌خاست، پیدایش جنگ‌ها و درگیری‌های پرتلفات داخلي و خارجي، افول اقتصادی بر اثر ناامني جاده‌ها و كمبود سرمايه، تأثیری بسیار در كاهش جمعيت ايران در آن روزگار گذاشت. مسائلی که در پی این گرفتاری‌ها پدید می‌آمد، کشور را در شرایطی ویژه جای می‌داد. بدین‌ترتیب بود که جمعيت ايران در آن روزگار بی‌آن‌که افزایشی یابد در یک دوره دراز، از ١٠ميليون نفر فراتر نرفت. فقر و گرسنگي و بي‌توجهي به مسائل بهداشتی و پايين بودن سطح آگاهي عمومي و بي‌سوادي، در کنار عامل‌های پیشین، در پیدایش این وضع بسیار موثر بود.  شرايط حاكم بر جامعه قاجار و نيز كمبودها و نارسايي‌ها، مهمتر از آن بي‌برنامگي و بی‌كفايتی سياسي پادشاهان قاجار، اوضاع داخلي كشور را بحراني كرده بود. ايران از سویی دیگر به دلیل قرار گرفتن در يك شرايط ویژه بين‌المللي، از جهان پيرامون چنان تأثيراتي پذيرفت كه هر آنچه امروزه در اطراف‌مان وجود دارد، بايد سنگ بناي آغازينش را همان عصر قاجار دانست. عواملی متعدد كه در ساختن بستر لازم تغييرات و اصلاحات اجتماعي، بهداشتي، سياسي و ... جامعه‌ ايراني اهميتی فراوان دارند، ورود انديشه‌هاي جديد كه افزون بر انجام اصلاحات در نهادهاي حكومتي، خواهان تغيير مسائل اجتماعي در راستاي بهبود اوضاع عمومي بودند، مطالبه امكانات برابر استفاده از تحصيل، مراكز درماني و بهداشتي، محل زندگي و ... را در پی داشتند. اقداماتي كه از پیش در قالب‌هاي مذهبي همچون خيرات و مبرات و موقوفات و دستگيري از مستمندان وجود داشت، در دوره فتحعلي‌شاه از سوي رجال قاجاري به‌عنوان يك ضرورت اجتماعي مورد توجه قرار گرفت. همچنین از دوره مظفرالدين‌شاه همگام با جريان مشروطيت و ورود مفاهيم جديدي از زندگي، اجتماع، سياست و اقتصاد، با رويكردي قانونمندانه‌تر و نه صرفا به واسطه ابعاد مذهبي آن و تنها براي مصارف عام‌المنفعه در جامعه ضرورت و موجوديت يافت. از آن پس جداي از مقوله وقف، بسياري از مراكز عام‌المنفعه چه مردمي و چه دولتي پدید آمدند و با ساختاري نظام‌مند و هدفي مشخص در مكان و زمان معين، براي افرادي مشخص (یتیمان، بينوايان، زنان بي‌سرپرست و ...) تشكيل شدند. ديدگاه‌هاي شفاهي و مكتوب روشنفكران و انديشمندان، رجال و دولتمردان، فرهنگ‌دوستان، روحانيون، تجار، انجمن‌هاي مردمي، ميسيون‌هاي مذهبي، استقرار نظام مشروطه در كشور، ايجاد نهادهاي رسمي دولتي و احزاب سياسي، ترجمه كتاب‌ها و سفرنامه‌ها و اطلاعات بسيار درباره امور خيريه كشورهاي ديگر ازجمله عوامل تأثيرگذار بر امور خيريه نوين در ايران آن روزگار به شمار مي‌رفتند که در پیوستگی آیین دیرینه وقف در تاریخ ایران اما با هدف‌هایی نو پدید آمده بود. بنيان‌گذاران امور جديد خيريه و موسسات نوين عام‌المنفعه،‌ از ميان گروه‌هاي گوناگون اجتماعي برخاسته بودند و بيش از ديگران نقش داشتند. از آن جمله صاحبان حكومت و مالكان بزرگ، همچنين گروه‌هاي روشنفكر و انديشمندان متأثر از شنيده‌ها و ديده‌هاي خود در کشورهای اروپايي در پی بستر مهيايي كه هنگام استقرار نظام مشروطه در كشور فراهم آمده بود، از ديگر گروه‌هاي بنيان‌گذار امور جديد خيريه در ایران عصر قاجار به شمار می‌آمدند.

منبع: شهروند