حکمت در ادیان توحیدی

1396/9/4 ۱۴:۴۴

سومین پنجشنبه از ماه نوامبر هر سال از سوی سازمان یونسکو «روز جهانی فلسفه» نامیده شده است. به‌مناسبت این روز، مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه طبق رسم مألوف هر سال، میزبان هم‌اندیشی با عنوان «مفهوم حکمت در ادیان توحیدی» شد. هدف از برگزاری این همایش بررسی مفهوم «حکمت» در ادبیات دینی بود. در این راستا، نخست، دکتر غلامحسین ابراهیمی دینانی، عضو هیأت علمی مؤسسه حکمت و فلسفه، به بررسی «مفهوم حکمت در ادیان» پرداخت.

رضا احمدی: سومین پنجشنبه از ماه نوامبر هر سال از سوی سازمان یونسکو «روز جهانی فلسفه» نامیده شده است. به‌مناسبت این روز، مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه طبق رسم مألوف هر سال، میزبان هم‌اندیشی با عنوان «مفهوم حکمت در ادیان توحیدی» شد. هدف از برگزاری این همایش بررسی مفهوم «حکمت» در ادبیات دینی بود. در این راستا، نخست، دکتر غلامحسین ابراهیمی دینانی، عضو هیأت علمی مؤسسه حکمت و فلسفه، به بررسی «مفهوم حکمت در ادیان» پرداخت. دکتر مصطفی محقق‌داماد، عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی «مفهوم حکمت در دین اسلام»، کشیش گریگوری نرسیسیان از کشیش‌های مسیحی درباره «مفهوم حکمت از دیدگاه مسیحیت»، اسقف مارنرسای بنیامین، اسقف کلیسای شرق آشوری تهران درباره «حکمت در میان آشوری‌ها»، موبد اردشیر خورشیدیان، رئیس انجمن موبدان تهران، در خصوص «حکمت در دین زرتشت»، آرش آبایی، محقق و دین‌پژوه کلیمی «مفهوم حکمت در دین یهود» را به تحلیل نشستند و در نهایت دکتر عبدالحسین خسروپناه، رئیس مؤسسه حکمت و فلسفه، به جمع‌بندی «مفهوم حکمت در ادیان توحیدی» پرداخت.

 

عقل متوقف، مرده است
دکتر غلامحسین ابراهیمی دینانی، حکمت را ظهور عقل دانست و در این راستا، سؤالاتی همچون «چگونگی رابطه دین و عقل» و اینکه «آیا می‌شود دین داشت اما عقل نداشت و بالعکس» را مطرح کرد و در نهایت بر این نکته تأکید گذاشت که باید «عقل» و «وحی» را با هم سازش داد؛ چرا که به باور او، حکمت یا همان عقل، متوقف نیست؛ عقلِ متوقف، مرده است.
او معتقد است که «حکمت» در همه ادیان الهی وجود دارد. بنابراین، همه ادیان با عقل (حکمت) سر و کار دارند و یک حرف می‌زنند؛ چون عقل، هم تعیین هدف می‌کند و هم معیار هدف را می‌شناسد. اما با این حال، درک وحدت ادیان، امر دشواری است زیرا انسان ذاتاً کثرت‌گرا است. وی تأکید کرد: تلاش ما باید بر این باشد که بتوانیم سطح عقلانیت را بالا ببریم؛ چون به این ترتیب به بسیاری از نزاع‌های مذهبی و اختلاف ادیان پایان داده می‌شود.
دیانت مکمل عقل است
دکتر سیدمصطفی محقق‌داماد معتقد است که با وجود اینکه رابطه میان «حکمت» و «دیانت» در ادبیات ما سابقه دیرینه‌ای دارد اما با این حال، برخی این دو را بی‌ارتباط با هم می‌دانند و حتی گاهی در تقابل با هم می‌پندارند. این در حالی است که دیانت به نوعی مکمل عقل است. او در این راستا، به آیات قرآن استناد کرد و گفت: در 27 آیه از قرآن کریم بر تعقل و تفکر تأکید شده است.
محقق‌داماد، «حکمت» و «تعقل» را هم معنا گرفت و معتقد است که سعادت از طریق وحی و عقل به طور توأمان محقق می‌شود و اینها یک صراط هستند نه اینکه موازی باشند. بر این اساس، اگر تعقل کنیم به خدا و انبیا می‌رسیم، اگر هم سراغ دینداری برویم به تعقل خواهیم رسید.
حکمت، تجلی خداوند بر بندگان است
اسقف مارنرسای بنیامین، درباره حکمت در میان آشوری‌ها سخنرانی کرد. به زعم او، متأسفانه امروزه ما شاهد جنگ‌ها و خونریزی‌ها در کشورهای مختلف هستیم. از این رو، به حکمت خداوند نیاز داریم تا اوضاع را سر و سامان دهد. علم و دانش یاد گرفتنی است ولی حکمت را خدا به انسان می‌دهد و نمی‌توان آن را از کسی یا جایی یاد گرفت.
وی تأکید کرد همه انبیا حکیم بودند و حکمت تجلی خداوند بر بندگان است و هرچه ارتباط بین ما و خدا بهتر و بیشتر باشد از حکمت بهره بیشتری خواهیم برد.
حکیم با فیلسوف تفاوت دارد
موبد اردشیر خورشیدیان، کسی را «حکیم» دانست که از دانش خود در راستای استقرار نیکی استفاده می‌کند. وی در بحث خود تأکید داشت که حکیم با فیلسوف تفاوت دارد چراکه به باور او، دیدگاه‌های فلاسفه بتدریج از بین می‌رود و فیلسوفان بعدی حرف‌های آنان را رد می‌کنند، اما حکما همچون پیامبران اقوالی ماندگار دارند که همیشه می‌توان از آنها بهره گرفت.
 

برای فهم کتاب‌های آسمانی به حکمت نیاز داریم
مهندس آرش آبایی پیرامون مفهوم حکمت در دین یهود سخنرانی کرد. وی ضمن الهی قلمداد کردن حکمت در دین یهود، مبنای حکمت را آموزه‌های دین یهود دانست. به زعم او، حکمت از دیدگاه یهود بیشتر ماهیت ارشادی دارد تا فلسفی؛ چرا که اساساً یهودیت دینی عمل‌گرا است و پیش از اثبات خالق تعیین می‌کند که بندگان باید برای خداوند چه کار کنند و چه وظایفی دارند.
وی همچنین تأکید کرد که حکمت از کتاب‌های آسمانی چون تورات اخذ می‌شود و برای فهم کتاب‌های آسمانی چون تورات به حکمت نیاز داریم و رابطه «حکمت» و «تورات» را دو طرفه دانست و بر این اساس، نتیجه‌گیری کرد که نبوت نوعی حکمت را با خود همراه دارد.
 

کلام خدا منبع حکمت‌ساز است
کشیش گریگوری نرسیسیان، از کشیش‌های مسیحی، در یادداشتی که به جانشین خود سپرده بود، تأکید کرد که طبق انجیل، «حکمت» همان کلمه خدا است و بین «حکمت» و «کلمه» ربط و پیوند وجود دارد. حکمت، کلمه و کلمه، عیسی مسیح است و این موضوع را از اشتراکات دین اسلام و مسیحیت دانست.
در واقع، به باور او، میان «منبع حکمت‌ساز» و «حکمت» تفاوت وجود دارد؛ منبع حکمت‌ساز، کلام خدا است و حکمت خود کلمه و کلمه عیسی مسیح است.
 

حکمت خاص انبیا ست
دکتر عبدالحسین خسروپناه، به‌عنوان آخرین سخنران این همایش و میزبان این هم‌اندیشی کوشید تا جمع‌بندی از سخنرانی‌های ارائه شده، صورت دهد. به زعم او، حکیم کسی است که علم او منتهی به «فضیلت» شود، اما این خود درجاتی دارد. کسی که فضیلتش به خاطر معرفتش است اگر آن را با فلسفه، عرفان و علم(scaience) تعمیق بخشد آنگاه رفتار فضیلت‌محور نیز عمق بیشتری خواهد یافت؛ چراکه فضیلت عمیق نسبت به فضیلت مبتنی بر معرفت عامیانه جایگاه بالاتری دارد.
وی در این راستا، حکمت را خاص انبیا دانست و معتقد است که تنها می‌توان عنوان حکیم را به انبیا اطلاق کرد؛ چون علم گذشته و آینده را دارند و در عین حال به آن غره نمی‌شوند؛ به گونه‌ای که این معرفت در آنها فضیلت، محبت و خدمت به خلق را به اوج می‌رساند. بنابراین، به باور او، انسان‌های دیگر، تنها «دوستدار حکمت» می‌توانند معرفی ‌شوند؛ یعنی انسان‌هایی که در مسیر حکمت قرار دارند.

منبع: ایران