باغ نگارستان / استاد سید عبدالله انوار - بخش اول

1396/5/3 ۰۸:۰۵

در ضلع غربی خیابانی که در غرب باغ و عمارت مجلس شورای ملی واقع شده است و طبق نقشه‌های موجود کنونی، نام خیابان بهارستان دارد و در شمال میدان بهارستان، یعنی در جایی که امروزه عمارات سر به فلک کشیدة سازمان برنامه در وسط و ساختمان‌های وزارت ارشاد در جنوب و ساختمان کهنه و باقی مانده دانشسرای ‌عالی سابق در شمال آن است

در ضلع غربی خیابانی که در غرب باغ و عمارت مجلس شورای ملی واقع شده است و طبق نقشه‌های موجود کنونی، نام خیابان بهارستان دارد و در شمال میدان بهارستان، یعنی در جایی که امروزه عمارات سر به فلک کشیدة سازمان برنامه در وسط و ساختمان‌های وزارت ارشاد در جنوب و ساختمان کهنه و باقی مانده دانشسرای ‌عالی سابق در شمال آن است، به حدود دویست سال پیش باغی احداث شد به نام باغ نگارستان که از باغهای سلطنتی آن روز بود و در دوران قاجارها به واسطه قرابت به مقام سلطنت، شاهد حوادث بسیاری گردید که امیدواریم بتوانیم در این مقال گوشه‌ای از آنها را نشان دهیم.

این باغ که به روزگار احداث خود یکی از باغهای خارج شهر تهران بود، با دو باغ دیگر مجاور خود یعنی باغ سردار ایروانی و باغ نظامیه میرزاآقاخان نوری، باغهای ثلاثه آن سوی خندق شمالی تهران آن روز را تشکیل می‌داد و به وقت تأسیس خود، تأسیس‌کنندة آن سر آن داشت که این باغ به ایام گرمی هوای تهران و عزیمت به ییلاق‌های شمالی، منزل اول ییلاق او باشد. بعدها (یعنی زمان اواسط حکومت ناصرالدین‌شاه) که تهران قالب تنگ خود را فراخ کرد و خندق شمالی را به نقطه‌ای برد که امروز نام خیابان انقلاب دارد، این باغ با دو باغ دیگر به درون شهر آمد و آن دو چون مالکان عادی داشتند، به دست بازماندگان مالک اصلی تقسیمات متعدد پذیرفتند و به فروش رفتند و هر یک ناحیتی از تهران را تشکیل دادند؛ ولی این باغ چون از باغهای سلطنتی بود، دست‌نخورده باقی ماند و بعدها بزرگترین پایگاه دانش نو شد و در دامان خود نسل فرهیخته یعنی مبشران فرهنگ نو را پرورش داد و با این پرورش نسل بافرهنگ، پرده افتخار بر روی زشتی‌های دوران قاجار خود کشید.

اسناد ایرانی تاریخ تأسیس این باغ را سال ۱۲۲۲ق ضبط کرده است؛ ولی جیمز موریه، آن انگلیسی بدکنشت که از صاحب‌مقام‌های سفارت انگلیس به آن روزها در تهران بود، در سفرنامه خود می‌گوید: «دو عمارت ییلاقی پادشاهی در این شهر (تهران) است: یکی قصر قاجار (کاخ واقع بر تپه مشرف به خیابان معلم کنونی در جاده قدیم شمیران. امروز آن کاخ از بین رفته و جای به تأسیسات ارتشی پرداخته است) و دیگر نگارستان که تازه بنا می‌کنند.» از آنجا که موریه از اعضای عالیرتبه سفارت سِرهارفورد جونز ـ سفیر انگلیس‌ـ بود و این سفارت در ۱۸۰۹ اتفاق افتاده است و سال ۱۸۰۹ با ۱۲۲۴ق تطبیق می‌کند، این قول او می‌رساند که در سال ۱۲۲۴ق این باغ هنوز در دست ساختمان بوده است.

علت تأسیس

در اسناد ایرانی علت تأسیس آن این می‌آید که فتحعلیشاه قاجار به واسطه شدت گرمای هوای تهران و ناسازگاری آن، دست به احداث آن در خارج شهر زد و سر آن داشت که پس از اتمام آن، از ارگ داخل شهر رخت بیرون کشد و این باغ را مسکن دائمی خود قرار دهد و با این نیّت این باغ یکی از قصور سلطنتی شود. پس در آن ساختمان‌های متعدد کرد که یکی از اتاق‌های آن دارای نقاشی بزرگی بود که مجلس سلام فتحعلیشاه را نشان می‌داد.

باغ نگارستان و ساختمان‌های احداثی در آن با آن نقاشی بزرگ از دیرباز جلب نظر سیاحان دوره قاجار را کرده است و هر یک از آنها در خاطرات سفر خود یادی از آن کرده‌اند.

سردر اصلی باغ در قسمت جنوبی آن قرار داشت و دارای دو طبقه بود. در طبقه بالا سه اتاق و در طبقه پایین دو اتاق ساخته بودند. در برابر این سردر، بدان روزها به روز عید قربان شتر قربانی می‌کردند. چون از این سردر می‌گذشتیم و به داخل باغ به طرف شمال می‌رفتیم، خیابانی شمالی و جنوبی آن سردر را به داخل باغ می‌پیوست و در حاشیه این خیابان و در طول آن اتاق‌های متعدد ساخته شده بود که گچبری‌های بسیار چشمگیر داشت. دیدارکنندگان این باغ اکثر از این گچبری‌ها و زیبایی آنها سخن گفته‌اند.

باغ دلگشا

چون به مرکز باغ می‌رسیدیم، ابنیه اصلی این قصر در آنجا بود و مشهورترین این ابنیه عمارت حوضخانه است که نام دلگشا داشت و آن را درست در وسط این باغ ساخته بودند. در همین ساختمان است آن تالار سلام پادشاهی که در دو طرف آن، آن پرده نقاشی مجلس سلام مذکور در فوق جلوه‌گری می‌کرد. در این پرده فتحعلیشاه به روی تخت نشسته نشان داده می‌شد که در پهلوی او میرزا ابوالحسن خان ایلچی (خواهرزاده میرزا ابراهیم خان کلانتر شیرازی و به قولی نخستین وزیر خارجه ایران) و در جنب میرزا ابوالحسن خان تصویر منوچهر خان معتمدالدوله گرجی (مرد نظامی و سیاسی اواسط دوره قاجارها که برای به شاهی نشستن محمدشاه شمشیرزنی‌های پیروزمندانه کرد) نقاشی شده بود. در طرف دیگر فتحعلیشاه صورت سرجان ملکم ـ سفیر انگلیس ـ و سفرای روس و عثمانی دیده می‌شد.

حال که سخن به این پرده نقاشی کشیده شد، بی‌مناسبت نیست به نوشته فریدالملک همدانی توجه کنیم (خاطرات فرید، از انتشارات زوّار)، چه او به حدود صد سال بعد از تاریخ تأسیس این باغ، از آن بازدید کرده است و می‌گوید: در دوشنبه ۱۳ جمادی‌الاول ۱۳۲۰ق طرف عصر با عنایت‌السلطنه «برای تماشای اتاق نگارستان که تصویر سلام مرحوم خاقان مغفور فتحعلیشاه است، رفتیم. مشهدی حیدرعلی نام سرایدار آمد هادی شد و ما را به اتاق مزبور برد. اتاقی است رو به مشرق که از سقف تا پائین همه منقش و تصویر خاقان مغفور و دوازده نفر از پسران خاقان، از قبیل مرحوم عباس میرزای نایب‌السلطنه و حسنعلی میرزای فرمانفرما و محمدتقی میرزای رکن‌الدوله و سایرین همه سرپا ایستاده با لباس و لباس بلند کلیجه ترمه آستین کوتاه و شال کمر کلفت با شمشیر و زلفهای بلند. صورت خاقان با پسرهایش سمت بالای اتاق است. دو سمت طول اتاق از تصاویر بزرگان و اکابر و اعیان دولت علیّه و سفرای خارجه بود. و اسامی تصاویر هم نزدیک مابین شانه هر تصویر نوشته شده است. نقاش اسمش عبدالله (= میرزا عبدالله نقاشباشی خاصه) است که در سنه ۱۲۲۸ هجری قمری این تصاویر کشیده شده است. از اشخاصی که اسمش خوانده شد، مرحوم حاجی میرزا شفیع صدراعظم؛ مرحوم میرزا عبدالوهاب معتمدالدوله؛ مرحوم میرزا فتحعلیخان ملک‌الشعرا؛ مرحوم محمدحسین خان قراگزلوی عاشقلو وزیر لرستان و عربستان؛ مرحوم نصرالله خان حاجیلو ایضا پسر دسته سوار با مرحوم عبدالحسین خان ناظر؛ سفیر عثمانی؛ سفیر فرانسه و سفیر انگلیس سرجان ملکم که تاریخ برای ایران نوشته است. لباس وزرا و ارکان اغلب شال و کلاه و کلیجه ترمه بته‌دار و قبای بلند و همه ریش‌بلند به جز چند نفر از پسرهای خاقان مغفور و یک جوان بی‌مو در میان صد نفر متجاوز که در صف سلام ایستاده‌اند نبود.» (این تصویر در همین شماره از کتاب تهران نموده شده است).

به ظاهر همین تصویر الگو برای تصویر صف سلام عمارت نظامیه میرزا آقاخان نوری

ـ صدراعظم ناصرالدین شاه ـ است که در حوضخانه عمارت نظامیه، واقع در جنوب میدان بهارستان به صورت پرده نقاشی آویخته شده است. از قرار قول مطلع موثقی چنین تصویری در یکی از اتاق‌های سلطنتی واقع در قم پشت صحن نیز وجود داشته است. غیر از عمارت حوضخانه، بنای قابل ذکر دیگر در باغ نگارستان، تالار قلمدان است که در آن نیز تصویری از فتحعلیشاه در وسط با سی پسرش در اطراف او به دیوار نقاشی شده بود. علاوه بر این دو تصویر شاهانه دیوارهای اتاق‌های دیگر نگارستان بنا بر قولی خالی از تصاویر زنهای خواننده و نوازنده نیز نبود. بعدها چون مظفرالدین شاه خواست تصویر پدران خود و بزرگان قوم را در وزارت امور خارجه خود ایجاد کند، الگوی کار او همین تصویرهای باغ نگارستان قرار گرفت.

منبع: روزنامه اطلاعات