بانویی که تفسیر مخزن‌العرفان را نوشت

1396/3/24 ۱۴:۵۴

سیده نصرت بیگم امین معروف به بانوی ایرانی، از چهره‌های ماندگار و از مفاخر جهان تشیع است. او در سن چهل سالگی به درجه اجتهاد رسید و زمانی طولانی از عمر گران‌قدر خود را صرف تحصیل و تعلیم علوم دینی کرد.

به مناسبت سالروز رحلت بانو امین؛

سیده نصرت بیگم امین معروف به بانوی ایرانی، از چهره‌های ماندگار و از مفاخر جهان تشیع است. او در سن چهل سالگی به درجه اجتهاد رسید و زمانی طولانی از عمر گران‌قدر خود را صرف تحصیل و تعلیم علوم دینی کرد. این بانوی ایرانی در آسمان تاریک زمانه‌ای که خواندن و نوشتن را برای زنان کافی و کمال را تنها زیبنده قامت مردان می‌دانست، چنان درخشید که حضور در محضرش مایه فیض بسیاری از علما بود. شخصیت علمی ‌و تقوای این بانوی فرزانه، خود حجتی است بر این که زنان جامعه اسلامی‌ می‌توانند منشأ خدمات عظیم علمی‌ و فرهنگی باشند.

۱ - شرح حال بانوی ایرانی

الف)کودکی و نوجوانی

سیده نصرت، تنها دختر و آخرین فرزند خانواده سید محمدعلی امین‌التجار اصفهانی بود که در سال ۱۲۶۵ه ش به دنیا آمد. پدرش از تجار متدین و مادرش زنی خیرخواه، متعبد و از خاندان سادات شرافتمند اصفهان بود. پرورش در چنین خانواده‌ای موقعیت تربیتی مناسبی برای نصرت‌الملوک فراهم کرد؛ خود بانوامین در این رابطه می‌گوید: «پدر و مادرم مواظب من بودند که در ضمیر و درونم سوءاخلاق وارد نشود و استعدادهایم شکوفا شود»(۱) بدین ترتیب با همت خانواده، نصرت‌الملوک ۵ ساله برای فراگیری قرآن و خواندن و نوشتن به مکتب فرستاده شد و این در حالی بود که کمتر خانواده‌ای در آن زمان دختری را برای کسب دانش به مکتب می‌فرستاد. البته ناگفته نماند که خود نصرت‌الملوک هم علاقه زیادی به یادگیری داشت و درس‌ها را خوب یاد می‌گرفت.

در یکی از کلاس‌های درس، ناتوانی معلم از پاسخ به سؤال شرعی یکی از زنان و گفتن این که «... شما باید از مجتهد سؤال کنید...» نصرت‌الملوک ۱۱ساله را به فکر فروبرد که چرا در بین زن‌ها مجتهد نیست؟ و به دنبال آن تصمیم گرفت زبان عربی را بیاموزد و در تحصیل مدارج بالای علوم دینی بکوشد. پدرش نیز با تصمیم او موافقت کرد و قرار شد از آن به بعد معلمی ‌به خانه بیاید و زبان عربی را به نصرت‌الملوک یاد دهد.

ب) ازدواج و ادامه تحصیل

نصرت‌الملوک در سن ۱۵ سالگی با پسر عموی خود، حاج میرزا آقا معروف به معین‌التجار ازدواج کرد و بعد از دو سال نخستین فرزند خود را به دنیا آورد؛ با این حال در کنار عشق به همسر و فرزند همواره به دنبال فرصتی بود که به کسب علم بپردازد و این فرصت به یاری شوهرش فراهم شد؛ چراکه او از آیت‌الله آقا سید علی نجف‌آبادی که از مدرسان و مجتهدان طراز اول اصفهان بود خواست تا به خانه بیاید و معلمی‌ همسرش نصرت‌الملوک را به عهده بگیرد.

بدین ترتیب بانو امین تحصیل علوم دینی و صرف و نحو را به‌طور جدی آغاز کرد و از محضر استادانی همچون آقا سید علی نجف‌آبادی، آیت‌الله زفره‌ای، آقا میرزا علی اصغر شریف، شیخ مرتضی مظاهری و ... که به خانه‌اش می‌آمدند، بهره گرفت؛ اما در این مسیر همواره ره هموار نبود و بانو رنج‌ها و مصیبت‌های زیادی را پشت سر گذاشت؛ غم جانکاه مرگ فرزند اگرچه هفت بار او را سیاه‌پوش کرد، اما آن را امتحان خداوند دانسته و از مسیر حق منحرف نشد. محمدعلی تنها فرزند باقی‌مانده بانو در این باره می‌گوید:

«... روزی به ایشان گفتم شما که یک زن عالمه فاضله موحد به تمام معنا هستید؛ چرا باید این قدر زجر و درد بکشید؟ گفتند صوفی نشود صافی تا در نکشد جامی، من باید خالص شوم؛ اینها امتحان است من باید امتحان بدهم»(۲)

از آیت‌الله نجف‌آبادی نیز منقول است: «همیشه فکر می‌کردم حاجیه خانم بعد از مرگ فرزندانشان دیگر کسی را به دنبال من نمی‌فرستند و دست از تحصیل می‌کشند، اما دو روز بعد می‌دیدم که کسی را برای تحصیل پی من می‌فرستند»(۳)

بدین ترتیب بانو امین که نگران زنان عصر خود بود که استعداد خود را زیر آواری از خرافه و تجدد دفن کرده بودند، مصرانه در مسیر علم و دانش حرکت کرد؛ به این امید که در آینده نجات‌بخش جامعه خود باشد.

ج) دوران کمال

بانو امین با تلاش و پشتکاری ستودنی به تحصیل صرف، نحو، بلاغت، تفسیر قرآن، حدیث، فقه، اصول، عرفان و فلسفه پرداخت و تحصیل علم در سطوح عالیه را باوجود مشکلات فراوانی که در آن زمان بر سر راه تحصیل زنان قرار داشت، ادامه داد تا این که در سن چهل سالگی مرتبه و تسلط علمی او مورد تأیید علما و مراجع تقلید وقت قرار گرفت و آیات عظام محمدکاظم شیرازی، عبدالکریم حائری و ابراهیم حسینی‌ شیرازی اصطهباناتی؛ پس از امتحان و طرح پرسش‌های بسیار و دریافت جوابیه‌های مکفی و مطمئن، به بانو اجازه اجتهاد و روایت دادند.

از این زمان به بعد بانو مجتهده امین تا پایان عمر به تألیف کتب، تدریس و تربیت شاگردان، پاسخ‌گویی به پرسش‌های دینی مردم و ارشاد دختران و زنان پرداخت و بدان درجه علمی‌ رسید که به حضرات آیات: سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی، علامه سید عباس حسینی کاشانی، سید محمدعلی قاضی طباطبایی تبریزی، سید محمدعلی روحانی، علامه شیخ عبدالحسین امینی، شیخ عبدالله السبیتی، بانوی فاضله زینت‌السادات همایونی و حجت‌الاسلام زهیر الحسون اجازه روایت داد.(۴)

۲- کارنامه درخشان فعالیت‌های بانو امین

الف) فعالیت سیاسی؛ مبارزه با قانون منع حجاب

محمدعلی تنها فرزند بانو امین درباره فعالیت سیاسی بانو می‌گوید: «... مادر من به کلی از سیاست دور بودند»؛ اما با کمی ‌تأمل در اقدامات بانو می‌توان گفت هرچند بانو امین خود را درگیر غوغای سیاسی نکرد، اما اقدامات او به‌ویژه مخالفت با کشف حجاب و تلاش درجهت ترویج دین و افزایش آگاهی مردم برای مقابله با فساد جامعه، گواهی بر مبارزه و فعالیت سیاسی او در راه اعتلای حق بود.(۵)

دولت رضاشاه در ۱۷ دی ۱۳۰۷ش ضمن برگزاری جشنی در دانشسرای عالی، موضوع کشف حجاب را در ایران اعلام کرد. پس از آن دولت، مجالس متعددی برای اقشار و اصناف مختلف ترتیب داده و از دعوت‌شدگان خواست به همراه همسرانشان (بدون حجاب) در این مجالس شرکت کنند. معین‌التجار (شوهر بانو امین) نیز به عنوان یکی از تجار سرشناس اصفهان به این مجالس دعوت شده بود. بانو امین با چنین دعوتی به شدت مخالفت کرده و به نشانه اعتراض، در اولین گام به قم هجرت کرده و چهار ماه در این شهر اقامت گزید.

در گام بعدی او به تبیین مسئله حجاب، پاسخ‌گویی به شبهات، اطلاع‌رسانی و ارتقای سطح معرفت مردم درجهت مقابله با کشف حجاب پرداخت و اندکی بعد کتاب روش خوشبختی را نوشت و در آن به تحلیل سیاست‌های غلط سیاست‌مداران وقت پرداخته و دلایل وجوب حجاب را با بیانی ساده ذکر کرد.(۶)

بانو در این کتاب که البته به دلیل ممانعت دولت چاپ نشد، زنان را از ارکان جامعه دانسته و می‌گوید: «... اگر زنان جامعه –که از ارکان آن هستند- فاسد شوند، جامعه‌ای را به فساد می‌کشند؛ به خصوص اگر فساد یا گناهشان علنی باشد»(۷) و در جای دیگر این کتاب نوشت:« ...ای خواهران و مادران عزیز! اگر طالب سعادت و نیک‌بختی خود و خانواده هستید... دل و سیره خود را از آلایش اخلاق زشت و صفات ناشایسته پاک گردانید... فساد اخلاقی و شهوت‌پرستی و عیاشی و بی‌عفتی و ...که امروزه بین مردم شایع گردیده، از عدم ایمان به مبدأ و معاد است. کسی که دین و ایمان ندارد، هرگز سعادت و خوشبختی نصیب او نخواهد شد»(۸)

ب) خدمات فرهنگی؛ آثار قلمی، تأسیس حوزه علمیه خواهران و تربیت شاگرد

بانو امین از دهه چهارم زندگی خود دست به قلم شد و اندوخته‌های علمی‌خود را در قالب کتاب به رشته تحریر درآورد؛ الأربعین الهاشمیه (در شرح چهل حدیث به زبان عربی)، اخلاق و راه سعادت بشر (ترجمه و اقتباس از اخلاق ابن مسکویه)، سیر و سلوک در روش اولیاء، مخزن اللئالی فی مناقب الموالی(در منقبت امام علی علیه‌السلام)، معاد یا آخرین سیر بشر، النفحات الرحمانیه فی الواردات القلبیه (درباره کشفیات و اشراقات و مشاهدات معارف)، روش خوشبختی و توصیه به خواهران، جامع الشتات (در دقایق حکمی ‌و احکام به صورت پرسش و پاسخ) و مخزن العرفان (تفسیر پانزده جلدی قرآن کریم)(۹)؛ از جمله آثار گران‌قدر این بانوی فرزانه است.

این بانوی بزرگوار علاوه بر تألیف کتب مذکور، در دیگر خدمات فرهنگی نیز گام‌های ارزشمندی برداشت که از آن جمله می‌توان به تأسیس مکتب فاطمه سلام‌الله علیها و دبیرستان دخترانه امین اشاره کرد؛ او با شناختی که از اوضاع زمانه داشت، می‌دانست که زمینه آموزش برای دختران محدود است و با توجه به احساس مسئولیت در قبال جامعه زنان، با هزینه شخصی خود در سال ۱۳۴۴ق حوزه‌ای به نام مکتب فاطمه سلام‌الله علیها تأسیس کرد؛ مکتبی که با حدود ۶۰۰ تا ۱۰۰۰ شاگرد کار خود را آغاز کرد و به صورت یک حرکت علمی- فرهنگی در جامعه زنان در آمد. تأسیس دبیرستان دخترانه امین نیز از دیگر خدمات فرهنگی بانو بود که زمینه تحصیل بسیاری از دختران را فراهم کرد.(۱۰) (او بعد از انقلاب، این دبیرستان را به آموزش و پرورش هدیه کرد.)

تربیت شاگردان از دیگر اقدامات فرهنگی بانو امین بود؛ شاگردان زیادی از محضر او کسب فیض کردند و منشأ خدمات زیادی برای جامعه شدند. بانوی فاضله زینت‌السادات همایونی که در سن شصت سالگی از استاد خود اجازه روایت گرفت و عفت‌الزمان امین؛ صاحب کتاب چهل حدیث، در زمره شاگردانی هستند که در پرتو دانش مجتهده امین پرورش یافتند.

گفتنی است علاوه بر شاگردان، علمای زیادی از نقاط دور و نزدیک برای ملاقات و گفتگو نزد بانو می‌آمدند؛ علامه سید محمدحسین طباطبایی، علامه محمدتقی جعفری و علامه شیخ عبدالحسین امینی؛ از جمله بزرگانی بودند که با بانو امین به مذاکره نشسته و گاهی با ایشان مکاتبه داشتند.(۱۱)

۳- فضائل علمی ‌و اخلاقی

خانواده، اساتید، علما، شاگردان و اطرافیان بانو امین؛ ویژگی‌ها و خصوصیات مثبت اخلاقی زیادی از او نقل کرده‌اند؛ فرزند بانو؛ حاج محمدعلی امین، در مورد مادر خود می‌گوید: «... علاوه بر فضیلت و علم و دانش، در خانه‌داری، شوهرداری و بچه‌داری هم سرمشق بودند...».

اکثر شاگردان این بانو نیز به ویژگی‌های اخلاقی او از جمله دیانت، صبر، ساده‌زیستی، اعتماد به نفس، نظم، عظمت معنوی، قدرت قلم و استنتاج فکری، و ... معترف هستند.

اساتید، علما و بزرگان زمانه بانو نیز همواره به درجات بالای علمی ‌و سلوک معنوی او اشاره کرده‌اند؛ علامه جعفری دراین باره می‌گوید: «... به‌طور قطع می‌توان ایشان را یکی از علمای برجسته عالم تشیع معرفی نمود... باید او را از گروه نخبه دانشمندان به شمار آورد که به اضافه فراگرفتن دانش به تولد جدید در زندگی نیز نائل می‌شوند»

سید مصلح‌الدین مهدوی نیز بانو امین را از مفاخر عالم شیعه و اسلام دانسته و می‌گوید: «در عالم اسلام و شیعه تاکنون زنی همچون او، من جمیع‌الجهات نداریم»(۱۲) آیت‌الله حائری نیز از ملاقات خود با بانو امین چنین می‌گوید:«بانو جامع بود و هم پایبند به استدلال عقلی و هم اهل الهامات قلبی و اشراقات بود»(۱۳)

۴- زن در نگاه بانو امین

مجتهده امین، زن را از ارکان اصلی خانواده و جامعه می‌دانست که علاوه بر وظایفش در قبال شوهر و فرزندان باید در جامعه مشارکت فعال داشته باشد. او در دوره رضاخان ضمن دفاع از حقوق زنان، از آنها می‌خواست که در مسائل جامعه شرکت کنند، اما عفت خود را حفظ کنند.

این بانوی فرزانه که در قبال جامعه زنان احساس مسئولیت کرده و از وضعیت زنان جامعه رنج می‌برد، از هیچ تلاشی برای تعلیم و افزایش آگاهی آنها فروگذار نکرد. او با رسیدن به درجه اجتهاد عملاً به مقابله با تفکرات نادرستی که زن را از تعالی و ترقی محروم می‌کرد، پرداخت و ضمن سفارش زنان به تحصیل علم و تعالی معرفتی، می‌گفت: «اگر زنان قدر خود را می‌دانستند و اگر می‌دانستند چه نقشی در نظام عالم دارند و خدا چه مرحمتی به آنها کرده است، در جامعه این قدر ذلت نمی‌کشیدند»(۱۴) او همچنین زنان را از تجمل‌گرایی، مدپرستی و خرافات بر حذر داشته و به عفت و دینداری سفارش می‌کرد.

در زمینه خانواده نیز بانو بر نقش تربیتی مادران بسیار تأکید کرده و می‌گفت: «در تربیت اولاد، وظیفه مادر بیشتر از پدر است... زنان صالح فرزندان صالح به دنیا می‌آورند.»

۵ - اجابت دعوت حق

بانو مجتهده امین پس از ۹۷ سال عمر پربرکت، در سال ۱۳۶۲ دعوت حق را لبیک گفت و در تخت فولاد اصفهان به خاک سپرده شد. او در وصیت‌نامه خود بازماندگان را به تقوا، محبت اهل بیت، خلوص نیت در اعمال، تحصیل معرفت و شناسایی حق سفارش کرده و اصول سعادت را از سه چیز قابل تحقق می‌داند: اول؛ ایمان کامل، دوم؛ اخلاق و صفات نیکو و سوم؛ اعمال خوب که مطابق دستورات شرع اسلام باشد.

گفتنی است که شخصیت علمی ‌و تقوای این بانوی فرزانه چنان بر صفحه تاریخ این مرز و بوم حک شده است که غبار فراموشی گذر ایام را برنتافته و مزارش همچنان زیارتگاه اهل تقواست.

پی‌نوشت

۱.    مرضیه اسلامیت، بانو امین و تفسیر مخزن العرفان، تهران، خانه کتاب، ۱۳۸۹، ص ۴.

۲.    زهرا کاشانیها، بانو امین اصفهانی، تهران، مؤسسه فرهنگی نشر رامین، ۱۳۸۲، ص ۱۲.

۳.    اسلامیت، همان، ص ۶.

۴.    ابوالفضل شکوری، زندگینامه بانوی مجتهد آیت الله سیده نصرت امین اصفهانی، یاد، بهار ۱۳۸۴، شماره ۷،  ص ۱۹۹.

۵.    کاشانیها، همان، صص ۱۰-۱۱.

۶.    اسلامیت، همان، صص ۷- ۸.

۷.    طیبه چراغی، بانو نصرت بیگم امین، فصلنامه بانوان شیعه، پاییز ۱۳۸۳، شماره ۱، ص ۹۷.

۸.    سید محمد رضا علاء الدین، نگرش قرآنی بانو امین به روش خوشبختی در نهاد خانه و خانواده، کوثر، پاییز و زمستان ۱۳۸۸، شماره ۳، صص ۹۵ – ۹۶.

۹.    بتول زرکنده، بانو امین، تهران، انتشارات مدرسه، ۱۳۸۴، ص ۷۷.

۱۰.    اسلامیت، همان، ص ۱۰.

۱۱.    چراغی، همان، ص ۹۳.

۱۲.    زرکنده، همان، ص ۷۹.

۱۳.    اسلامیت، همان، ص ۱۹.

۱۴.    اسلامیت، همان، ص ۱۰.

منبع: مهر