خط سوم نستعلیق / دکتر محمدعلی سلطانی - بخش ششم

1396/3/7 ۰۹:۵۶

سختگیری و مرتبه مشکل‌پسندی و وسواس هنری میرزارضا موجب فقدان اکثر آن نمونه‌های مشاقی گردید؛ زیرا هرچند خود می‌دانست چه گوهرهای گرانبهایی را بر صفحه کاغذ نوشته است، اما مصداق بارز عشق بود، عاشقی که معشوق را معدوم می‌کرد تا آن را در کف هنرناشناسان نبیند

 احوال و آثار و مآثر میرزارضا کلهر

سختگیری و مرتبه مشکل‌پسندی و وسواس هنری میرزارضا موجب فقدان اکثر آن نمونه‌های مشاقی گردید؛ زیرا هرچند خود می‌دانست چه گوهرهای گرانبهایی را بر صفحه کاغذ نوشته است، اما مصداق بارز عشق بود، عاشقی که معشوق را معدوم می‌کرد تا آن را در کف هنرناشناسان نبیند! شاهد واضح آنکه اگر برنامه‌ریزی و هماهنگی با صنعت چاپ نبود و تمهیداتی که در این راه به ذهن پیشرو و پویا اندیشیده بود، ما امروز اثری قابل بررسی از یادگاری‌های هنری کلهر در دست نداشتیم.

به قول استاد کیخسرو خروش: نظر بلند او همیشه جلوتر از کارش بود و چون طبع مشکل‌پسندش به آنچه می‌نوشت رضا نمی‌داد و (توقف) و (نتیجه‌گیری) را در روند هنری‌اش دوست نمی‌داشت، آثارش را معدوم می‌کرد.۶۲ تا جایی که مهدی بامداد ـ فرزند رفیع بامداد ـ که از دوستان نزدیک میرزا کلهر بود، در معرفی میرزا نقل می‌کند که از پدرش رفیع‌الملک بامداد که میرزا محمدعلی خان معاون‌الملک (قوام‌الدوله) که پسرهای او میرزا احمدخان و میرزا محمود خان پیش میرزارضا مشق می‌کردند و از شاگردان او بودند، او [کلهر] را برای چند روزی دعوت کرده بود که به جعفرآباد باغ ییلاقی او [معاون‌الملک] بیاید. میرزا هم رفته بود. من [رفیع] روزی در آن حدود کار داشتم و به دیدن او هم رفتم. باغ جعفرآباد را آبیاری کرده بودند و میرزا هم در یکی از گوشه‌های باغ زیر درختی نشسته و مشغول کار خودش که همان نوشتن سیاه مشق باشد، بود.

در این بین معاون‌الملک آمد سیاه مشق‌های میرزا را دید، به میرزا گفت که: «تمام این سیاه مشق‌ها را [هر کدام] دو ریال می‌خرم؛ بدهید به من.» میرزا قدری فکر کرد و بعد گفت: «نه!» بعد از رفتن معاون‌الملک باد شدیدی وزید و تمام سیاه مشق‌ها را در میان باغ آب داده شده، پراکنده نمود. من و میرزا با زحمتی زیاد تعدادی از آنها را جمع‌آوری کردیم؛ اما بقیه کثیف، گل‌آلود و خراب شده بود. پس از آنکه از این کار فراغت پیدا کرده و نشستیم، من میرزای کلهر را که همیشه به او آقای میرزا یا جناب میرزا خطاب می‌کردند، ملامت کردم که: «چرا هر یک از اینها را به دو قران نفروختید و مبلغی به خود ضرر زدی و مقدار زیادی از آنها به کلی از بین رفت!» میرزا جواب داد که: «اینها نمی‌دانند که من چه نوشته‌ام و خطوط من تا چه اندازه ارزش دارد.»۶۳

در اینجا به حکایت میرزا و صنعت چاپ و نیز استفاده بجا و تبلیغی او از کرسی‌های اعجاب‌برانگیز حکاکی و مُهر که تأثیری مهم در معرفی برتری مکتب میرزا داشت و نیز بررسی طراحی‌های او برای ابراز خوشنویسی نوین، می‌پردازیم.

میرزای کلهر و صنعت چاپ

دربارة چاپ سنگی و کیفیت انجام آن در مآخذ و مراجع، پژوهشی، شرح یا توضیحی جامع و مانع نیامده است و آگاهان و خبرگان صنعت چاپ به هر طریق توضیحی به دست نمی‌دهند که خواستاران از چگونگی آن مطلع شوند. آنچه شنیده و خوانده‌ایم، حکایت از آن دارد که این شعبدة مدرن و صنعت نوپا، چنان ساده و بی‌پیرایه بوده و نیازمند وسایل و ابزاری اولیه، که حتی در مسیر سفر و اتراق‌گاه‌های موقت با تهیه مواد و کاغذ، چاپخانه برقرار و به چاپ و نشر اقدام می‌شده؛ چنان‌که آثار ارزشمندی چون «روزنامه اردوی همایون» و «مرآت‌السفر» در مسافرت خراسان و در معیت اردو و خیمه و خرگاه شاهی به قلم میرزای کلهر و چاپچیان انطباعات خاصه صورت می‌گرفته است، که با آن کارگاه ساده و بی‌تکلف میرزا، شاهکارهای هنر خوشنویسی ایرانی را همراه با استعانت صنعت نوین چاپ آفرید.

در این مقوله نادر و پیروز، یعنی پیوند آغازین سنت و اندیشه و ابداع مدرنیته، یگانه چهرة موفق میرزای کلهر بود که ذات شایسته و خلاق او در کالبدی چون پولاد آبداده و آلیاژی قابل انعطاف در طی مسیری پرنشیب و فراز که لازمه‌اش ریاضت، پشتکار، ایثار، استعداد، ابداع و… بود، توانست چنان اتحادی به وجود بیاورد و شگفتیی بیافریند که هیچ هنرمند مقلد و متقدم و صاحب ادعایی نتواند به آن نزدیک شود. کلهر در این زمینه تمامی مشخصات و ضروریات و لوازم اجرای خوشنویسی که تابع زمان و مکان و لوازم و موقعیت و… بود، بر هم زد و در کنار صنعت نوین چاپ با ابزاری که از هیچ جهت با قوانین و ضروریات هنر خوشنویسی مطابقت نداشت و با کسب توانایی خارق‌العاده و وصف‌ناپذیری در اجرای حروف و کلمات منطبق با ارائه مطلوب چاپ سنگی، امری محال و غیرقابل قبولی را که از نظر سنت‌گرایان صمغ‌نویس که به شیوه معمول و اسباب کتابتی به کمال همچنان اسیر تقلید بوده و در تحریر به سازش و پردازش و قلمبرداری عادت کرده و یک قلم‌نویسی را امری غیرممکن می‌پنداشتند و از مرکب چاپ به عنوان معجون ابلیس و دیو سیاهی که هیچ گاه راه رهوار قلم نمی‌شود، یاد می‌کردند، توانست سر قافلة کاروانی باشد که در پیشرفت فنّاورانة روز، پیروان سنت‌گرا نیز نتوانند در دایره مرجعیت و موقعیت دشوار اجتهادی و اجرایی آنان قرار گیرند؛ زیرا پس از گذشت قریب نیم قرن با ظهور دستگاه گراور و لیتوگرافی و عکسبرداری، صعوبت چاپ سنگی به طاق نسیان نهاده شد و سیمای دیگری از پیوند کتابت صمغی با صنعت چاپ فراهم آمد.

میرزارضا برای عبور از آن گریوة هولناک اقداماتی انجام داد که تا زمان او از هیچ خوشنویسی مشاهده نشده بود و پس از وی نیز مقلدان و پیروانش به توانایی او نرسیدند که همه و همه از خصوصیات چاپ‌نویسی بود. مرحوم دکتر بیانی می‌نویسد: «نکته دقیقی در سبک میرزا هست و آن اینکه با قدرتی که در کتابت و مشق داشت و هر حرف مفرد یا حروف مرکبی را یک قلم می‌نگاشت، تمام حرکات قلم در خط او مشخص و مانند این است که مثلا در یک حرف (ی) که از سه حرکت متمایز تشکیل می‌یابد، این حرکت سه جزو مجزی است که به یکدیگر پیوسته گردیده است»۶۴ و میرزای کلهر تمامی این مهارت‌ها را برای هماهنگی با صنعت چاپ با مشقات مشاقی و صرف عمر و بذل جان و مال و عهد و عیال کسب کرده بود.

عبدالله مستوفی که با چاپ سنگی و مشخصه‌های موازی با آن آشنایی کامل داشته، زیرا این صفت در عهد جوانی و میانسالی او رایج بوده، می‌نویسد: «هیچ ما ندیدیم میرزا کاغذی دست بگیرد و سطری بنویسد. شاید تاکنون کسی که خطش به خوبی خط میرزای کلهر روی سنگ چاپ برگردد، نیامده باشد. قلم را که روی کاغذ می‌گذاشت، یک قلم یک کلمه را تمام می‌کرد. اهل فن می‌دانند که کمتر کسی است که در نوشتن اینقدر قدرت داشته باشد که تمام کلمه را بدون برداشتن قلم از روی کاغذ از کار دربیاورد و در چاپ‌نویسی این کار یکی از لوازم و به این جهت است که خطوط چاپ میرزای کلهر با خطوط غیرچاپش هیچ فرقی ندارد.»۶۵

کلهر برای امکان‌پذیری چاپ سنگی و خوشنویسی فارسی تمامی زمینه‌ها را با ذهن نقّاد و پویا و قدرت و توانایی وصف‌ناپذیر مهیا ساخت؛ از جمله مراتب لازم و عوامل تأمین‌کنندة سرعت در کتابت که به قول استاد علی راهجیری عبارت بود از: گذاشتن به اصطلاح گوشت بیشتر قلم برای ستبرکردن و تأمین حرکت تند قلم و نیم‌گرد کردن نوک و وجه زبان قلم برای سرعت حرکت و قلمرانی و کناره‌نویسی و عدم ساخت و ساز و پیش راندن سریع قلم، کوتاه کردن میدان آن برای تسلط دست در حرکت، گذاشتن مویی در شکاف قلم برای بهتر جاری شدن مرکب چاپ، ضخیم‌نویسی و جلوگیری از نازک‌نویسی، نگذاشتن سرکش‌های کاف و در اجرای ضعف و قوت و کلفت‌تر شدن دندانه‌ها و مراکز کلمات و مرکبات حروف و باز شدن نقطه‌ها و روشن قرار دادن هر نقطه در سر جای خود و در اصطلاح [گرفتن] کمی از حرکت قلم در اجرا و کتابت طرح گروه‌گرایی و تجمع‌نویسی و عدم توجه به مفردات، نمایش و هجوم صفحات زنجیری یک نواخت و هماهنگ و…۶۶

و با این حرکت بنیادی، میرزارضا کلهر به عنوان پیشرو هنر انقلابی همگام با تحولات معاصرش در اروپا و پیش از نهضت مشروطیت و دگرگونی اوضاع سیاسی که محضر و مکتب میرزا و دوستانش در آن بی‌تأثیر نبودند، هنر خوشنویسی خط فارسی از انحصار اشرافیت خارج شد و هر انسان علاقه‌مند در هر لباس و طبقه‌ای، در صورت تمایل و پیگیری می‌توانست روزنامه‌ها و کتابهای چاپ سنگی و نمونه‌های قابل استفاده هنری و مطالعاتی خط میرزا و پیروانش را در اختیار داشته باشد و دیگر مانند سابق، تنها دربار و وزرا و شاهزادگان و امرا با به خدمت گرفتن خوشنویسان صمغی‌نویس، صاحب نسخه‌های منحصر به فرد نبودند.

این گام نخستین بارقه اطلاع‌رسانی و انتقال پیام همگانی و تنویر افکار عمومی بود که به همت والای میرزای کلهر صورت گرفت. میرزارضا به همین نیز بسنده نکرد و برای همگانی شدن و ترویج و تبلیغ خط فارسی در قالب عروس خطوط اسلامی (نستعلیق) گامی دیگر برداشت و پیش از اختراع خودنویس که اولین بار قلم‌های فلزی فرانسوی برای نگارش جای نوشت‌افزار قدیم، یعنی قلم نی سنتی را گرفت و در ادارات و مؤسسات کاربرد آن متداول شد، نمونه‌ای از قلم آهنی را که میرزای کلهر مخصوص تحریر خط فارسی طرح کرده بود، به خارج فرستادند و سفارش داده، پس از آن قلم‌های آهنی خطاطی برای فارسی‌نویسی با طرح و ابداع میرزای کلهر ساخته شده به ایران آمد.۶۷

پی‌نوشت‌ها:

۶۲ ـ خروش، کیخسرو، همان، ص۷٫ ۶۳ ـ بامداد، مهدی، همان، ج۲، ص۲۲٫

۶۴ ـ بیانی، مهدی، همان، ج۴ ـ ۳، ص۷۳۳٫ ۶۵ ـ مستوفی، همان، ص ۲۴۱٫

۶۶ ـ راهجیری، علی، یادنامه میرزا محمدرضا کلهر (شمه‌ای به اختصار از مکتب نوین میرزا)، ص۲۰ ـ ۱۹ و امیرخانی، غلامحسین، همان، ص۱۰۴٫

۶۷ ـ خروش، کیخسرو، همان، ص۷٫

منبع: روزنامه اطلاعات