1396/1/21 ۰۹:۲۲
قرار گرفتن ایران در کمربند بیابانی کره زمین، سبب شده تا غالب مناطق کشور آب و هوای گرم و خشک داشته باشد اما این شرایط طبیعی مانع از فعالیت ایرانیان برای آبادانی کشور نشد، بلکه نسل‌های گذشته از این شرایط اقلیمی بهره بردند و سازه‌های آبی را به وجود آوردند که به کمک آن بتوانند بر شرایط اقلیمی غلبه و منابع آب موجود را مدیریت کنند.
کمربند بیابانی، عامل خلق قنات
ریحانه جاویدی: قرار گرفتن ایران در کمربند بیابانی کره زمین، سبب شده تا غالب مناطق کشور آب و هوای گرم و خشک داشته باشد اما این شرایط طبیعی مانع از فعالیت ایرانیان برای آبادانی کشور نشد، بلکه نسل‌های گذشته از این شرایط اقلیمی بهره بردند و سازه‌های آبی را به وجود آوردند که به کمک آن بتوانند بر شرایط اقلیمی غلبه و منابع آب موجود را مدیریت کنند. قنات یکی از این فناوری‌هاست که برای آشنایی بیشتر درباره آن به گفت‌وگو با سیدمهدی اعرابی، رئیس مرکز ملی آموزش عالی قنات تفت نشستیم.
چگونه از قنات برای مدیریت آب استفاده می‌شده است؟
ایرانیانی که قنات را اختراع کردند در راستای جلوگیری از هرگونه تلف شدن آب تلاش کردند. آنان قصد داشتند در طول تاریخ راه‌هایی را که امکان هدررفت آب وجود داشته است شناسایی کنند و در صدد حل آن برآیند. ایرانی‌ها با تجربه‌ای که در زمینه ساخت قنات کسب کردند، متوجه شدند، در بخش خشکه کار که کانال انتقال‌دهنده آب است، همواره بخشی از آب به داخل زمین نفوذ کرده و از دسترس خارج می‌شده که قنات‌داران قدیمی برای جلوگیری از این اتفاق از روشی به نام «لامال کردن» استفاده می‌کردند. در این روش، از وجود ذرات ریز خاک که در آب وجود داشت استفاده و آب را در بالادست، گل‌آلود می‌کردند که از این طریق ذرات ریز خاک وارد منافذ منطقه خشکه کار شده و مانع از ورود آب به این منافذ می‌شدند. اما امروز برای جلوگیری از هدررفت آب از تکنیک «ژئوممبران» استفاده می‌شود. ژئوممبران ورقی از جنس پلاستیک است که در منطقه خشکه کار قرار می‌گیرد و مانع ورود آب به منافذ خالی خاک می‌شود. یکی دیگر از روش‌های ابداعی ایرانیان قدیم برای استفاده بهینه‌تر از آب ایجاد سد زیرزمینی در قنات است. این سد دارای چند دریچه است. صاحبان قنات در فصل زمستان که آب کمتر استفاده می‌شود و بارندگی بیشتر است، دریچه‌های این سد را می‌بستند و به این ترتیب آب در میله چاه‌ها جمع می‌شد و در تابستان آنها را باز می‌کردند و از آب ذخیره شده پشت سد برای فصول خشک سال بهره می‌بردند.
با توجه به توضیحات شما، خالی از فایده نیست که بدانیم یک قنات از چه بخش‌هایی تشکیل شده است؟
برای پاسخ به این سوال ابتدا باید تعریفی از قنات ارائه شود، قنات یک کانال شیب‌دار است که از سطح زمین شروع و به سفره‌های آب زیرزمینی ختم می‌شود و بدون نیاز به هیچ انرژی فسیلی‌ای آب را از اعماق زمین به سطح منتقل می‌کند. درباره ساختار قنات هم باید گفت هر قنات از یک مادرچاه که عمیق‌ترین بخش آن است و تعدادی میله چاه که در فواصل 50 تا 100 متری حفر می‌شود و بخش‌هایی به نام تره کار و خشکه کار تشکیل شده است که هر کدام برای کار ویژه‌ای تعبیه شده‌اند. هدف از ساخت میله چاه‌ها تهویه هوا برای فعالیت مقنی‌ها و همچنین خارج کردن گل و لای از داخل قنات است. تره کار نیز کانالی است که داخل سفره آب زیرزمینی قرار دارد و در واقع آب از این منطقه به دست می‌آید و خشکه کار به بخشی از قنات گفته می‌شود که آب را به سطح زمین منتقل می‌کند. حرکت آب در قنات بر اثر نیروی ثقل بوده و هیچ نیروی مکانیکی برای منتقل کردن آب استفاده نمی‌شود.
ریشه تاریخی قنات به کدام استان برمی‌گردد؟
بر اساس آنچه در کتب تاریخی نوشته شده است، ریشه اصلی قنات به منطقه‌ای در استان آذربایجان که امروز در کشور جمهوری آذربایجان قرار دارد، می‌رسد. در ایران استان‌هایی مانند یزد، کرمان، خراسان جنوبی و اصفهان جزء استان‌های قنات‌خیز هستند. قنات در کشورهای دیگر با اسامی مختلفی نظیر کنات یا کاریز شناخته می‌شود.
آیا هنوز در ایران قنات فعال وجود دارد؟
بله، هنوز هم در ایران قنات فعال وجود دارد و در بسیاری از دشت‌های ایران، منبع تامین آب چه برای مصارف کشاورزی و چه برای آشامیدن، قنات‌ها هستند. در کل کشور، 40 هزار قنات فعال وجود دارد که از این تعداد 400 رشته در استان یزد است. اما در شرایط فعلی ادامه حیات قنات با چالش جدی مواجه است. اقداماتی از قبیل حفر چاه‌های عمیق، پایین رفتن سطح آب زیرزمینی، مهاجرت روستاییان و بدون استفاده ماندن قنات‌ها و بی‌توجهی به بازسازی قنات‌ها، این یادگاری کهن را تهدید می‌کند.
از بدون استفاده ماندن و بی‌توجهی به بازسازی قنات گفتید، با توجه به شرایط خشکسالی در ایران چرا به قنات توجه نمی‌شود؟
این اتفاق دلایل مختلفی دارد که مهم‌ترین آن مشکلات مالی و اقتصادی است. هزینه نگهداری قنات با توجه به طولانی بودن یک رشته قنات بالاست. بسیاری از کشاورزان قادر به تامین این هزینه نیستند و متاسفانه بودجه‌ای که دولت و وزارت جهاد کشاورزی برای این امر اختصاص می‌دهد، قابل توجه نیست.
منبع: روزنامه فرهیختگان
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید