1395/12/25 ۱۰:۵۱
فراز و فرود نوروز در ترکیه؛ جشنی که مرز نمی‌شناسد
دکتر سولماز قلی‌زاده مهدی خان محله: نوروز از آیین‌ها و جشن‌هایی کهن به شمار می‌آید که با آغاز بهار و جنبش طبیعت به سوی سرسبزی برگزار می‌شده است. مهرداد بهار از پژوهشگر و اسطوره‌شناس، سرچشمه پیدایش نوروز را جدا از هرگونه نگاه قومی، در پیوند با دگرگونی‌های جغرافیایی و زنده‌شدن طبیعت برشمرده است. این جشن باستانی اما یک ویژگی مهم نسبت به بسیاری از آیین‌های دیگر دارد؛ نوروز مرز و محدودیت نمی‌شناسد. کشورهایی بسیار در آسیای مرکزی و غربی کم‌وبیش با برگزاری آیین باستانی نوروز پیوند می‌یابند. کشور مسلمان ترکیه یکی از سرزمین‌های گستره جهانی فرهنگ و میراث نوروز ایرانی به شمار می‌آید. معمای باستانی تورانیان و ایرانیان اندیشمندانی چون ابراهیم پورداوود، ذبیح‌الله صفا و ساموئل نیبرگ نیز با استناد به منابع و مطالعات تاریخ اجتماعی، تورانی‌ها را از اقوام ایرانی‌نژاد برشمرده‌اند که دیرتر از پیشاهنگان ایرانی در فلات ایران به یکجانشینی خو گرفتند. در واقع از این نگاه، هجوم تورانی‌های کوچ‌رو و متحرک به شهرها و مناطق زراعت‌پیشه ایرانیان سبب رویارویی با آن‌ها بوده است، و علت‌های زیربنایی نبردها در تاریخ به هیچ‌روی قومی و نژادی به شمار نمی‌آمده و ریشه اصلی نزاع‌ها در معیشت پنهان بوده است. در کنار این دیدگاه‌های مستند و علمی، پان‌ترکیست‌های افراطی همواره در پی روشن‌نگهداری آتش کینه میان ایرانیان و ترکان با استناد به نبردهای ایرانیان و تورانیان در شاهنامه و اوستا بوده‌اند. تعصب هیچگاه نمی‌تواند با خرد پیوند یابد؛ دستاوردهای مادی و معنوی بشری حتی در سطح باورها و آیین‌ها دستاورد کوشش‌ها و تعامل اقوام و ملت‌ها با یکدیگرند. بنابراین اگر پژوهشگران و متخصصان تاریخ اجتماعی به دور از تعصب‌های قومی و سودجویی‌های مادی به مسائل بپردازند، مشترکات اجتماعی و فرهنگی میان ملت‌های همسایه به اندازه‌ای است که می‌تواند زمینه صلح و دوستی بیش‌تر را میان آنان فراهم آورد. سرزمین‌هایی که در تاریخ پیش از اسلام به نام لیدی و ایالت‌های همسایه آن چون کیلیکیه، لوقیه، فریگیه، پافلاگونیه و کاپادوکیه آوازه داشتند، در نیمه دوم سده ششم پیش از میلاد در تصرف کوروش بزرگ هخامنشی پادشاه ایران آمده، بیش از دو سده زیر تابعیت سیاسی ایرانیان رفتند. آن سرزمین‌ها اکنون در پهنه جغرافیایی کشور ترکیه جای گرفته‌اند. این سرزمین پس از اسلام تا سده‌های پیاپی در اداره دیوان‌سالاری به زبان فارسی بوده است؛ حتی تا امروز باورهای دینی مشترک با ایرانیان، وجود واژگان فارسی و نام‌های ایرانی در ترکیه، آیین‌های مشترک و شباهت در چهره، از پیوستگی ژرف و گسترده تاریخی میان این دو ملت نشان داشته است. نوروز به روزگار ما هرچند در ترکیه مانند ایران تعطیل رسمی نیست، از آن‌رو که تقویم میلادی در ترکیه به عنوان تقویم رسمی پذیرفته شده است و آنان مانند ایرانیان این ویژگی را ندارند که از تقویمی ملی و بومی بهره ببرند، اما اجتماع‌های گوناگون قومی و مذهبی، چه کردها و تات‌ها چه تالش‌ها، زازاها، علوی‌ها و جعفری‌ها در ترکیه به آیین نوروز معرفت داشته، در برگزاری آن جدیت نشان می‌دهند. علوی‌ها و جعفری‌ها در میان این اجتماع‌ها، شماری بسیار دارند و در نقطه‌های گوناگون ترکیه از جمله در استانبول ساکن‌اند. آنان به نوروز عید امام علی (ع) هم می‌گویند زیرا در باورشان زمانی که حضرت علی (ع) به جانشینی پیامبر خدا (ص) برگزیده شد، نخستین روز بهار یعنی نوروز بوده است. همچنین ترک‌زبانی اجتماع‌های علوی و جعفری در ترکیه و برگزاری جشن نوروز در دیگر کشورهای ترک‌زبان قفقاز و آسیای مرکزی، پیوندهای مشترک اجتماعی میان ایرانیان با ترکان نشان دارد که این سیطره فرهنگی ایرانیان بر اثر نزدیکی جغرافیایی و روابط سیاسی و فرهنگی به دست آمده است. آنچه امروز با نام نوروز به مردم ترکیه شناسانده شده است، ریشه و سرگذشتی در تاریخ دارد. اشتراک‌های آیینی ایران و ترکیه پژوهش‌های اجتماعی نشان می‌دهند ترک‌ها پیش از مهاجرت، در خاستگاه اصلی‌شان رفتنِ زمستان و گرم‌شدن طبیعت را جشن می‌گرفتند. بر اساس پژوهش‌های یک چینی به نام چوین چونگ ماین، یکی از قبیله‌های ترک به نام تی ها در سده هشتم پیش از میلاد از تقویمی به نام نونگ لی بهره می‌گرفت که بر اساس دگرگونی‌های ماه و خورشید تنظیم شده و آغاز آن با اواخر ماه مارت هم‌زمان بود. در تاریخ خاندان چو در چین در فصل مربوط به تذکره گوک ترک‌ها اشاره شده است زمانی که گیاهان سبز می‌شدند، گوگ ترک‌ها آغاز سال را جشن می‌گرفتند. به باورها و آیین‌های ترک‌ها درباره نوروز در سده سوم پیش از میلاد به زمان مته خان نیز اشاره شده است و این که ترک‌ها از روزگاران کهن این آیین قدیمی را برگزار می‌کردند. بی‌شک با گرویدن ترکان به اسلام، نزدیکی آنان با دیگر اقوام از جمله ایرانی‌ها با هدایت آموزه‌های دین اسلام که بر تقوا و برابری همه اقوام و نژادها مبتنی بود، افزایش یافته است، به گونه‌ای که آیین‌های باستانی مانند نوروز با پشتوانه عقلی و اعتقادی دنبال شده‌اند. نوروز در جهان ترک بر اساس تقویم‌های قدیمی، نخستین روز بهار است، در تقویم دوازده‌گانه گا‌ه‌شماری و نمادین نام حیوان بر هر سال ترک‌ها روز ٢١ ماه مارت آغاز سال نو بوده است و ترک‌ها سال‌ها را به ترتیب بر اساس دوازده حیوان نام می‌گذاردند. گذاردن نام حیوانات بر سال‌ها در تقویم ایرانی، از تقویم ترکی تاثیر پذیرفته است. ترک‌ها در زمان حکومت عثمانی نیز به نوروز توجهی ویژه داشتند؛ نوروز برخلاف تقویم دوازده‌گانه حیوانی، تا زمان حکومت عبدالحمید دوم در نهم مارت برگزار می‌شد. حکیم‌باشی در این روز معجونی ویژه که نوروزیه نامیده می‌شد، برای پادشاهان و درباریان عثمانی مهیا کرد که می‌گفتند این معجون از چهل ماده ویژه تهیه شده، بسیاری از بیماری‌ها و دردها را شفا می‌بخشید، همچنین نیرو را افزایش می‌داد. شاعران نیز در آن روزگار قصیده‌ها و غزل‌هایی با نام نوروزیه سروده، به سران دولتی تقدیم می‌کردند، هرچند شاعرانی مردمی نیز بودند که در نوروزیه‌هایشان دغدغه‌ها و نگاه‌های مردم را بازمی‌تاباندند. مصطفی کمال پاشا «آتاتورک» ٢١ مارت سال ١٩٢٢ میلادی در عیدی به نام ارگنه‌کون (نوروز) در آنکارا شرکت کرد؛ در تقویم کنونی ترکیه نیز ٢١ مارت، نوروز و با آغاز سال نو در ایران هم‌زمان است. اصطلاح ارگنه‌کون در ترکی، بلوغ و جوانی معنا می‌دهد و هنوز هم در بخش‌هایی از ترکیه نوروز را عید ارگنه‌کون می نامند. این نام برای نوروز از جوانی و سرسبزی طبیعت در این برهه از سال برآمده است. آتاتورک پس از برافتادن خلافت عثمانی و بنیان‌گذاری جمهوری در ترکیه به سال ١٩٢٣ میلادی شعار «صلح در خانه صلح در جهان» را پایه سیاست داخلی و خارجی گذارد و با هوشیاری در ایجاد ملتی منسجم در آناتولی کوشید. او داعیه فرقه‌ای و قومی در سطحی گسترده نداشت و با برچیدن خلافت عثمانی که سال‌هایی بسیار آتش جنگ‌های مذهبی را علیه ایرانیان شعله‌ور ساخته بود، خدمتی بزرگ به برقراری صلح و ثبات در جهان اسلام کرد. آتاتورک حتی با دولت وقت ایران مناسباتی دوستانه برقرار کرد. او هرچند در پی سکولار کردن جامعه ترکیه برآمد اما افسار عقل‌اش را به دست پان‌ترکیست‌های افراطی نداد که برقراری سرزمینی یکپارچه از همه منطقه‌های ترک‌نشین از آسیای مرکزی تا ترکیه را می‌خواستند؛ وی در پی بازسازی ملتی واحد و مترقی در خاک کشور ترکیه بود، بنابر این طبیعی به نظر می‌آید مقامات بالای کشوری در این دوره به آیین‌هایی کهن چون نوروز توجه کنند که همدلی و رفت‌وآمد میان مردم را افزایش می‌داد. مردم ترکیه در شهرها و منطقه‌های گوناگون مانند اغدیر، قارص، استانبول، ازمیر، مرسین و دیاربکر، آیین‌هایی همچون پریدن از روی آتش، شادباش به یکدیگر و دعا برای کامیابی‌ها را در نوروز انجام می‌دهند. آنان همچنین غذاهایی ویژه فراهم کرده، لباس‌های تازه خریده، به دیدار بستگان می‌روند، بزرگ‌ترها به کوچک‌تر ها هدیه می‌دهند و آیین نیکوی زیارت قبر درگذشتگان و دعا و نیایش را نیز به جامی‌آورند. نوروز بایرامی ترک‌ها در زمینه جشن و شادمانی برای نو و تازه شدن طبیعت، تعبیر ایرانی را پذیرفته‌اند به گونه‌ای که همچنان نام ایرانی این جشن و سرور یعنی نوروز در زبان ترکی با نام «نوروز بایرامی» نگاه داشته شده است، هرچند به دلیل پاره‌ای ملاحظه‌های بدون پشتوانه عقلی و منطقی، در دهه‌های اخیر به این جشن باستانی در ترکیه بی‌مهری‌هایی شده و در شناساندن ریشه‌های آن به ملت ترکیه تلاشی درخور صورت نگرفته است، تا آنجا که به موجب پاره‌ای سخت‌گیری‌های سیاسی در سال‌های اخیر برگزاری آیین‌های گروهی نوروز در فضای باز در سال گذشته ممنوع شد. تنش‌های حزب حاکم ترکیه با کردها در دهه‌ها و سال‌های اخیر بر مساله نوروز نیز سایه افکنده است. موضع‌گیری تند دولت در برابر آیین‌های گروهی نوروز، همچنین تاکید رادیکال‌های کرد ترکیه بر کردی‌بودن جشن نوروز این خطر را پدید آورده تا جشن نوروز به عنوان آیینی بیگانه به ترک‌زبانان ترکیه شناسانده شود در حالی که ترک‌ها بر اساس منابع تاریخی از جمله اقوامی بوده‌اند که پایان زمستان و سرسبزی طبیعت را جشن می‌گرفتند و این جشن به دلیل نزدیکی جغرافیایی سرزمین آنان با ایران، در میان ایرانیان و ترکان در یک زمان برگزار می‌شده است. آیین نوروز در ویژگی‌های جغرافیایی و تعامل فرهنگی ریشه دارد و به قوم و ملتی ویژه مربوط نمی‌شود. نزدیکی جغرافیایی دو ملت این امکان را پدید می‌آورد که بتوانند رفتن زمستان و آمدن بهار را در یک زمان جشن بگیرند. نگارنده این نوشتار به دلیل پیوند نزدیک با جامعه ترکیه، با وجود محدودیت‌های دولت در برگزاری آشکار آیین‌های گروهی نوروز، گرامی‌داشت آیین نوروز را در سال جاری در میان خانواده‌های علوی و جعفری در شهرهای استانبول و اغدیر که قومیتی ترک دارند، هستند، به تماشا نشسته است. عید نوروز در غبارهای تاریخ همچنان در ترکیه تداوم دارد اما به سختی در پایداری یا ناپایداری این جشن باستانی در ترکیه می‌توان به داوری نشست.
* منابع نوشتار در دفتر روزنامه شهروند موجود است.
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید