مسیر مبارزه از دانش تا سیاست / محمد علیکرمی

1395/11/12 ۰۸:۳۸

بامدادان پنجشنبه 12 بهمن 1391 بزرگمردی از رجال تراز اول جمهوری اسلامی رخ در نقاب خاک کشید که حسن سیرت و فکرتش او را همچون ستاره‌ای درخشان بر تارک انقلاب اسلامی نشانده است. حسن ‌ابراهیم حبیبی به سال 1315 در یکی از محلات قدیمی تهران دیده به جهان گشود.

یادمان چهارمین سالگرد درگذشت یار دیرین انقلاب مرحوم دکتر حسن حبیبی

بامدادان پنجشنبه 12 بهمن 1391 بزرگمردی از رجال تراز اول جمهوری اسلامی رخ در نقاب خاک کشید که حسن سیرت و فکرتش او را همچون ستاره‌ای درخشان  بر تارک انقلاب اسلامی نشانده است. حسن ‌ابراهیم حبیبی به سال 1315 در یکی از محلات قدیمی تهران دیده به جهان گشود. وی در همان دوران مدرسه نزد پدر و چند تن دیگر از مدرسان به فراگیری علوم حوزوی پرداخت. فرزند باقر و فاطمه از همان نوجوانی قرار شد که به چم و خم یک کار فنی هم پی ببرد. از همین رو قرار شد در تابستان ها مشغول جوراب بافی شود. دکتر حبیبی خود از در این مورد می گوید:« کار یادگیری آسان بود، محل کار نیز خانه بود اما برای تهیه نخ و رنگ کردن آن و سپس باز کردن کلاف‌های نخ و بافتن جوراب و مرتب کردن آنها و به بازار بردن و... یک رشته کار باید انجام می‌یافت و اطلاعات قابل توجهی باید به دست می‌آمد. همه اینها موجب گردید که از آغاز نوجوانی با محیط کار و برخی از انواع آن و روابط آنها و برخی از دشواری‌های شان آشنا شوم. اطلاعی که در سال‌های بعد هم در دوران دانشجویی از لحاظ حقوق کار و مسائل جامعه‌شناسی و هم در فعالیت‌های اجتماعی برایم راهگشا بودند.»

وی در سال 1335 وارد دانشگاه شده و به طور همزمان در دو رشته حقوق و ادبیات به تحصیل می پردازد و در همان سال اول دانشگاه برای تمرین زبان عربی اقدام به ترجمه دو کتاب مهم اخلاقی «آداب المتعلمین» و «منیه المرید فی آداب المفید و المستفید» می کند. وی برای تکمیل تحصیلات عازم فرانسه شده و در دانشگاه سوربن موفق به اخذ جداگانه دکترای حقوق و جامعه‌شناسی می‌شود. موضوع تحقیق و رساله دکترای جامعه شناسی وی «جامعه ایران براساس و از منظر رویه قضایی» و موضوع رساله رشته حقوقش «امامت در حقوق شیعه» بود.

دغدغه دیگر ایشان در سال‌های اقامت در غرب چگونگی استفاده از انفورماتیک در مباحثی همچون علم الحدیث بوده است که این گونه از آن یاد می کند: «وضع نظام‌واره و مبتنی بر منطق علم‌الحدیث مرا به این راه کشاند که از انفورماتیک برای تدوین مجموعه‌های فهرستگانی و سپس تحلیل محتوای احادیث با توجه به علم رجال و علم درایه و با توجه به چگونگی استفاده از احادیث در فقه، بهره بگیرم و همین امر مرا به طی کردن دوره علوم اطلاع‌رسانی در سال‌های پایانی اقامتم در فرنگ رهنمون شد و نتیجه کارم رساله‌ای گردید درباره چگونگی استفاده از انفورماتیک در حدیث.» از دیگر دل مشغولی‌های دکتر حسن حبیبی مطالعه و تحقیق در باب جامعه شناسی حقوقی بوده است که نتیجه‌اش ترجمه کتاب بسیار مهم «مبانی جامعه شناسی حقوقی» گورویچ شد.

دکتر حبیبی به دلیل ارتباطات گسترده علمی با مراکز و دانشکده‌های حقوق و جامعه شناسی فرانسه و نیز حضور در درس استادان سرشناس این کشور بر آن است که استادان حقوق اسلامی این مراکز تنها با برخی از وجوه آن، آن هم به طور ناقص و بدون اساس و مبنای استدلالی درست و صحیح آشنایی دارند. وی اعتقاد دارد بخش مهمی از اطلاعات ناقص این استادان از حقوق الجزایر، حقوق مصر و اطلاعات استادان انگلیسی است.

از باقیات و صالحات دکتر حسن حبیبی می‌توان به بازگرداندن شاهنامه شاه تهماسب به کشور و تأسیس بنیاد ایرانشناسی که آرزوی دیرینه‌اش بوده اشاره کرد. انتشار آثار نفیسی چون «مساجد دیرینه سال تهران»، «سرگذشت بازار بزرگ تهران، بازارها و بازارچه‌های پیرامونی آن در دویست سال اخیر»، «شماری از زیارتگاه‌های استان آذربایجان شرقی»، «بازار یزد و بازارچه‌های پیرامونی آن در دویست سال اخیر» و... که طرح و مقدمه، بررسی و تدوین نهایی آنها با دکتر حبیبی بوده است. همچنین است آثار بسیاری از فرهنگستان زبان و ادب فارسی مانند جشن نامه استاد دکتر محمدعلی موحد و... که زیرنظر ایشان به زیور طبع آراسته شده و شمارش مابقی آثار از حوصله‌ی بحث خارج است.

برش

حسن حبیبی از همان نوجوانی قرار شد که به چم و خم یک کار فنی هم پی ببرد. از همین رو قرار شد در تابستان ها مشغول جوراب بافی شود

از دیگر دل مشغولی‌های دکتر حبیبی مطالعه و تحقیق در باب جامعه شناسی حقوقی بوده است که نتیجه‌اش ترجمه کتاب بسیار مهم «مبانی جامعه شناسی حقوقی» گورویچ شد

با قطعی شدن بازگشت امام به ایران در 12 بهمن عده‌ای نیز توفیق همراهی با امام در این پرواز را یافتند که از جمله آنها مرحوم دکتر حسن حبیبی بود

حبیبی در دولت‌های اول و دوم آیت‌الله‌هاشمی رفسنجانی و نیز دولت اول اصلاحات سمت معاون اولی را بر عهده داشت

پرواز انقلاب

با قطعی شدن بازگشت امام به ایران در 12 بهمن عده‌ای نیز توفیق همراهی با امام در این پرواز را یافتند که از جمله آنها مرحوم دکتر حسن حبیبی بود. روایت وی از آن شب دست اول و خواندنی است: «شبی که باید به سوی ایران حرکت می‌کردیم فرا رسید. هر کس برای خود حالی داشت و عالمی... نوفل‌لوشاتو یکپارچه شور و جنب و جوش بود. تمام خیابان اقامتگاه امام در نور پروژکتورها مثل روز روشن شده بود. بسیاری از اهالی محل در خیابان بودند. گویا یکی دوسه تا از همسایه‎ها هم برای خداحافظی خدمت امام رسیدند. پلیس تا دندان مسلح بود و مراقب اوضاع. نه تنها محل زیر کلید و نگین آنها بود بلکه در تمام مسیر از نوفل‌لوشاتو تا فرودگاه نیز که بسیار هم طولانی بود زیر نظر پلیس بود... ما تقریباً تمامی راه را بدون توقف طی کردیم. یک اتومبیل پلیس از جلو می‌رفت، اتومبیل امام پشت سرش بود و من در اتومبیل بعد بودم. سه چهار اتومبیل از در فرعی فرودگاه وارد شدند و ما همراه با رئیس پلیس محل و مأموران فرودگاه از زیرزمین فرودگاه به سالنی که وصل به راهروی ورود هواپیماست رفتیم. وقتی سوار هواپیما شدیم، امام در صندلی جلوی هواپیما، آرام و متبسم نشستند. کسانی که در خدمت ایشان بودند سر از پا نمی‌شناختند. بعضی‌ها مثل من پس از سال‌ها به ایران برمی‌گشتند، این خود توفیقی بود خصوصا در چنین شرایط و در خدمت چنین رهبری. در این فکر بودم که چه ماجراهایی در پیش داریم و چه اتفاقاتی ممکن است بیفتد. پیش از آنکه عنان فکر و اندیشه را به دست توسن خیال بدهم برخاستم ببینم امام چه می‌کند. امام ساکت و آرام نشسته بودند. از آن گونه آرامش‌ها که به هر دل پریشان و خاطر آشفته‌ای آرامش و طمأنینه را القا می‌کند و آدمی را متوجه ماوراء می‌نماید. به خودم گفتم بنابراین هیچ خبری نمی‌شود یا در واقع هر خبری بشود، همان خبر، خیر مطلق است. از این رو به فکر کارهای همیشگی خودم افتادم... برای من گفته بودند که امام شب زنده داری بی سر و صدایش ترک نمی‌شود. در ذهنم گذشت که پرس و جویی بکنم و ببینم که امشب امام چه می‌کند. معلوم شد که پس از اندکی استراحت، برخاسته‌اند و مشغول عبادتند و دنباله‌ فکر قبلی‌ام را گرفتم که این انسان عارف پاک باز دل سوخته حتی در این شرایط نیز، همان است که همواره هست.»

پس از انقلاب

حسن حبیبی بعد از انقلاب در مناصب و سمت‌های مختلفی مشغول به خدمت می‌شود. در اولین سمت در سال 1358 پس از دکتر علی شریعتمداری مدتی عهده دار وزارت علوم و آموزش عالی می‌شود. وی در اولین دوره انتخابات ریاست جمهوری در بهمن سال 1358 کاندیدا شد اما توفیقی نیافت. پس از تشکیل ستاد انقلاب فرهنگی در سال 1359 و با فرمان حضرت امام(ره)، دکتر حبیبی به عضویت این ستاد درآمد. در سال 1364 و در دولت دوم موسوی به عنوان وزیر دادگستری برگزیده شد. حبیبی در دولت‌های اول و دوم آیت‌الله‌هاشمی رفسنجانی و نیز دولت اول اصلاحات سمت معاون اولی را بر عهده داشت. از دیگر مناصب ایشان می‌توان به عضویت در شورای عالی انقلاب فرهنگی، هیئت‌امنای فرهنگستان‌های جمهوری اسلامی ایران، مجمع تشخیص مصلحت نظام، عضو کمیسیون ملّی یونسکو (ایران)، عضو دیوان داوری (لاهه)، ریاست فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ریاست بنیاد ایران‌شناسی و... نیز اشاره کرد.

گفتنی است مرحوم دکتر حبیبی در سال 1383 و در چهارمین همایش چهره‌های ماندگار به عنوان چهره ماندگار علمی معرفی شد. همچنین در سال ۱۳۹۳ نشان افتخار جهادگر عرصه فرهنگ و هنر به خانواده ایشان اهدا شد.

 درگذشت

سرانجام دکتر حبیبی که در پی یک دوره کسالت طولانی و به دلیل نارسایی قلبی و جراحی معده در بخش CCU بیمارستان فرهنگیان تهران بستری بود، در ساعت ۱ بامداد روز پنجشنبه 12 بهمن ۱۳۹۱ جان به جان آفرین تسلیم نموده و به ملکوت اعلی پیوست. پیکر ایشان روز بعد و  پس از تشییع از مقابل بنیاد ایران‌شناسی در حرم مطهر حضرت امام خمینی(ره) به خاک سپرده شد. بر روی سنگ قبر وی نوشته شده است: فرزند باقر و فاطمه.

منبع: روزنامه ایران