رویکرد سنتی و حکمی به قرآن / دکتر سیدسلمان صفوی

1395/11/9 ۰۹:۰۹

«قرآن‌شناخت» به سرویراستاری سیدحسین نصـر، با همکاری چهار مترجم و ویراستار، یک دستیار ویراستار و پانزده نویسنده به زبان انگلیسی در ۱۹۸۸ صفحه سال ۲۰۱۵ در آمریکا منتشر شد.

«قرآن‌شناخت» به سرویراستاری سیدحسین نصـر، با همکاری چهار مترجم و ویراستار، یک دستیار ویراستار و پانزده نویسنده به زبان انگلیسی در ۱۹۸۸ صفحه سال ۲۰۱۵ در آمریکا منتشر شد. نصـر در مقدمه در باب اهمیت قرآن و نقش آن در ساختن فرهنگ و تمدن جهانی به طور عام و تمدن اسلامی به طور خاص مطالب ارزنده‌ای بیان کرده که حاوی بیان ابعاد معنوی، اخلاقی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی تعالیم قرآن حکیم است:

«قرآن بنیاد جمیع جوانب زندگی و تمدن اسلامی است. قرآن، حقیقتی قدسی است که در همه زندگی مسلمانان، همراه راهشان است. هم وسیله‌ای برای تشخیص میان حقیقت و خطا، معیار قضاوت درباره اعمال آنهاست و هم حافظ آنها و منبع فیض و آرامش است. هم داور آنهاست و هم دوست آنها. هم عشق به خدا و هم بیم از خدا، هر دو را به روان آدمی تلقین می‌کند. قرآن برای مؤمنان، یک کتاب بی‌جان نیست، بلکه کلام زنده خداوند است. آیات، کلمات و حتی حروف آن موجودات زنده‌ای هستند که با مؤمنان سخن می‌گویند و به صورت رازآمیزی سخن آنان را نیز “می‌شنوند”. این متن مقدس، همراه همیشگی مؤمنان از آغاز تا انجام زندگی و حتی در فراسوی زندگی زمینی در سفر به سوی حقیقتی است که قرآن از آن نازل شده است».

تاریخ ترجمه قرآن به زبان انگلیسی

از قرن هفدهم تا کنون دهها ترجمه از قرآن به زبان انگلیسی تدوین شده است، به ویژه طی بیست سی سال اخیر چندین ترجمه توسط اندیشمندان غربی (نظیر آربری) و مسلمانان صورت گرفته (مانند محمدعبدالحلیم استاد دانشگاه سواس). عموم این ترجمه‌ها کاستی‌هایی دارند؛ زیرا مترجمان زبان عربی را به‌خوبی درنیافته‌اند و برخی واژه‌های انگلیسی استفاده شده از جهت بار مفهومی و کلامی رسا نیست؛ برای مثال ترجمه محمد اسد کار دقیقی است؛ اما از ترجمه بسیاری اصطلاحات بدون توجه به جنبه‌های عرفانی و حکمی قرآن گذشته و به این ساحت‌ها توجه نکرده است.

بسیاری از اندیشمندان مسلمان که به ترجمه قرآن مبادرت کرده‌اند، تسلط کافی به زبان انگلیسی نداشته‌اند. در «قرآن‌شناخت»، از بهترین ترجمه‌های قرآن که تا کنون به زبان انگلیسی صورت گرفته، از قبیل ترجمه پیکتال، محمداسد، آربری، یوسف‌علی، عبدالحلیم و قرایی استفاده شده است. این کتاب هم از جنبه زبانی (انگلیسی) و هم از نظر محتوا و اصالت تا حد امکان به اصل متن نزدیک است و دقیق‌ترین و زیباترین ترجمه انگلیسی قرآن است؛ گرچه به طور حتم عاری از نقص نیست.

بخشهای چهارگانه

این کتاب متشکل از چهار بخش اساسی است: ۱ـ بخش ترجمه انگلیسی سوره‌ها، ۲ـ بخش تفسیر آیات هر سوره، ۳ـ بخش مقالات پانزده‌گانه نویسندگان، ۴ـ بخش تعلیقات (شامل مقدمه کتاب، زندگینامه مفسران مشهور، نمایه احادیث، نمایه اعلام و اصطلاحات) و هشت صفحه نقشه رنگی.

در آغاز تفسیر هر سوره، معرفی اجمالی از آن شده است. مفصل‌ترین معرفی سوره و تفسیر، متعلق به «سوره حمد» است. تفاسیر آیات عمدتاً از منابع مهم و معتبر شیعه و سنی با ذکر دقیق منابع اقتباس شده است. این منابع از کهن‌ترین تفاسیر نظیر تفسیر مقاتل بن‌سلیمان(۱۵۰ق) تا تفسیر المیزان علامـه‌طباطبایی است که مجموعاً شامل چهل و یک عنوان تفسیر می‌شود. مفسران مذکور عبارتند: ابوالفتوح رازی (۵۲۵)، ابن عجیبه مغربی(۱۲۲۴)، آلوسی (۱۲۷۰)، بن‌عاشور (۱۳۹۳)، بداوی (۶۸۵)، بغوی (۵۱۶)، بقاعی(۸۸۵) قاضی ابوبکر ابن العربی (۵۴۳) که متفاوت است با محیی‌الدین ابن‌عربی صوفی مشهور، بروسوی (۱۱۳۷)، ابن‌جوزی (۵۹۷)، ابن کثیر(۷۷۴)، راغب اصفهانی(۵۰۲)، ابن عطیه اندلسی (۵۴۱)، سیوطی(۹۱۱)، عبدالرزاق کاشانی(۷۳۶)، فیض کاشانی(۱۰۹۱)، ابن جزی اندلسی(۷۴۱)، ماتریدی (۳۳۳)، ملاصدرا (۱۰۵۰)، مقاتل بن سلیمان (۱۵۰) ماوردی(۴۵۰)، میبدی (۵۲۰)، نسفی(۷۱۰)، نظام‌الدین نیشابوری(۷۲۸)، قرطبی(۶۷۱)، علی بن ابراهیم قمی (۳۲۸)، قشیری (۴۶۵)، فخر رازی(۶۰۶)، روزبهان بقلی شیرازی (۶۰۶)، نصر بن محمد سمرقندی(۳۷۳)، شوکانی (۱۲۵۰)، تستری(۲۸۳)، سلمی (۴۱۲)، طبری (۳۱۰)، طباطبایی(۱۴۰۱)، ثعلبی(۴۲۷)، طبرسی (۵۴۸)، طوسی(۴۶۰)، واحدی نیشابوری(۴۶۸) و زمخشری (۵۳۸).

با توجه به وجود بیش از هزار عنوان تفسیر و مفسر، گزینش آثار مفسران فوق از بین هزاران کتاب تفسیری و مفسر، خود کاری اجتهادی و بیانگر رویکرد تفسیری دکتر نصـر است. از تفاسیر مدرن و بنیادگرایانه دو قرن گذشته، در این کتاب استفاده نشده است.

بخش مقالات:

مقالات کتاب در صفحات ۱۵۸۷ـ۱۸۵۶ و زندگینامه مختصر علمی نویسندگان نیز در صفحات ۱۸۵۷ـ۱۸۶۰ درج شده است. اینگرید ماستون، جوزف لمبارد، محمد مصطفی الاعظمی، ولید صالح، توبی مایر، مظفر اقبال، احمد محمد الطیب، مصطفی محقق داماد، ویلیام چیتیک، جین لوییس میشو، ماریا مسی دکاکه، کانر داگلی، حمزه یوسف، نویسندگان مقالات هستند که همگی مسلمان و استاد دانشگاه هستند.

اهمیت قرآن‌شناخت

با توجه به حجم وسیع حمله به اسلام در رسانه‌های غرب و معرفی قرآن به عنوان منبع اصلی خشونت‌گرایی مسلمانان، این کتاب نقش مهمی در مقابله با این تهاجم سازمان‌یافته امپریالیسم رسانه‌ای دارد؛ زیرا در این کتاب، قرآن به زبان انگلیسی روشن و روان امروزی همراه با تفسیر معرفتی با رویکرد حِکمی مبتنی بر سنت تفسیرنویسی ۱۲۰۰ سال گذشته مسلمین معرفی شده است. شخصیت برجسته و مشهور علمی استاد نصر نیز بدون شک در مقبولیت این کتاب تأثیرگذار است.

رویکرد نصر در تفسیر، رویکرد معرفتی است. وی کوشیده با تفسیر قرآن به قرآن، ابعاد معنوی، عقلی، اخلاقی و اجتماعی کلام‌الله مجید را برای انسان امروز تبیین نماید. از سوی دیگر رویکرد وی تقریب مذاهبی است. او با رجوع به منابع تفسیری معتبر شیعه و سنی، فهم آنها از قرآن را در طول تاریخ نشان داده است. در این کتاب آرای مفسران شیعه پیرامون آیات خاص گزارش شده و این کار علمی بس بزرگی است که برای نخستین بار در یک تفسیر که بسیاری از همکاران آن اهل‌تسنن هستند، اتفاق افتاده است.

با توجه به منابع تفسیری کتاب مذکور، ملاحظه می‌شود که اغلب مفسران متعلق به ایران بزرگ فرهنگی هستند و این خود دلیل مستقلی بر نقش شگرف ایرانیان در تبیین معارف قرآنی است. از دیگر سو تنها منبع تفسیری قرن بیستم که در این تحقیق بزرگ استفاده شده، تفسیر المیزان است. انتخاب این تفسیر توسط نصر از یک سو به محتوای مستدل و حِکمی آن برمی‌گردد و از دیگر سو مبیـن سرسپردگی معرفتی و عاطفی وی به استاد خویش است.

تسلط نصر به دو زبان مبداء قرآن و تفاسیر (یعنی عربی و فارسی) و زبان مقصد یعنی انگلیسی و تخصصش در حکمت و عرفان اسلامی، تحقیقات علمی و چیره‌دستی در نویسندگی به زبان انگلیسی به گواهی دهها کتاب و صدها مقاله و انس با قرآن از طفولیت، باعث تولید اثری ماندگار در سنت ترجمه و تفسیر قرآن شده است. منابع تفاسیر عرفانی مانند تفسیر تستری، سلمی و میبدی نقش مهمی در محتوای تفسیری کتاب نصر دارد. از جمله خواننده بی‌طرف با خواندن این کتاب رایحه حکمت و معنویت قرآنی را استشمام می‌کند و قرآن را به عنوان مهمترین منبع هدایت معنوی، اخلاقی و اجتماعی جامعه بشری درمی‌یابد. در این کتاب قرآن به مثابه مهمترین منادی معرفت، عدالت، انسانیت، صلح و تعاون اجتماعی معرفی شده است. نصر در این اثر برای آرای اهل تشیـع و بالاخص امامان(ع) اهمیت ویژه‌ای قائل شده است.

چند نکته

در این کتاب روش «تفسیر آیه به آیه» به کار گرفته شده، اما این روش خواننده را از فهم و دریافت تصویر کلی سوره بازمی‌دارد، لذا شاید بهتر بود در آغاز هر سوره محتوای کلی سوره و پیامهای آن تبیین می‌شد تا خواننده غربی از سردرگمی فهم مقاصد سوره‌های بزرگ نجات یابـد.

همچنین جای تفسیر «بیان السعاده» گنابادی از مهمترین تفاسیر عرفانی، در این کتاب خالی است. با توجه به نقش برتر ایرانیان در تفسیرنویسی، شاید بهتر بود بیش از یک همکار ایرانی انتخاب می‌شد و شاید بهتر بود متن قرآن ـ حتی با حروف ریزـ در کتاب درج می‌شد که با سنت ترجمه و تفسیر قرآن حکیم نیز مطابقت می‌کند.

دکتر سیدسلمان صفوی: رئیس آکادمی مطالعات ایرانی لندن

منبع: روزنامه اطلاعات