روایتی از دگرگونی فرآیند تامین آب پایتخت در دوره‌های قاجار و پهلوی

1395/10/22 ۰۹:۰۷

شهر تهران كه در زمان آغامحمد خان قاجار به پايتختي برگزیده شد، از منابع محدود آب برخوردار بود. آب نوشیدنی شهر تا دوره پهلوی اول، از راه چند رشته قنات همچون پامنار، الهيه، سردار، حاج علیرضا و بهارستان تامين مي‌شد. آب از مظهر این قنات‌ها در جوی‌هایی روباز سرازیر و پس از توزیع در شهر، به آب‌انبارهای محله‌ها و خانه‌ها منتقل می‌شد. این آب در مسیر خود به وسیله ساکنان شهر از راه شستن لباس‌ها و ظرف‌ها و ریختن زباله و فضولات به شدت آلوده و بیماری‌زا می‌شد.

آب در لوله‌های تهران
آب‌های قنات‌ها و آب‌انبارها در دوره قاجار چه بیماری‌هایی پدید می‌آوردند دولت ایران بر پایه چه نیازی عملیات لوله‌کشی آب را در تهران اجرا کرد

مهناز نگهی:  شهر تهران كه در زمان آغامحمد خان قاجار به پايتختي برگزیده شد، از منابع محدود آب برخوردار بود. آب نوشیدنی شهر تا  دوره پهلوی اول، از راه چند رشته قنات همچون پامنار، الهيه، سردار، حاج علیرضا و بهارستان تامين مي‌شد. آب از مظهر این قنات‌ها در جوی‌هایی روباز سرازیر و پس از توزیع در شهر، به آب‌انبارهای محله‌ها و خانه‌ها منتقل می‌شد. این آب در مسیر خود به وسیله ساکنان شهر از راه شستن لباس‌ها و ظرف‌ها و ریختن زباله و فضولات به شدت آلوده و بیماری‌زا می‌شد. تنها خانوارهایی در تهران به آب تمیز دسترسی داشتند که خانه‌هایشان نزدیک سرچشمه آب بود. ملک‌المورخین سپهر در «رساله قانون مظفري» در اين‌باره روایتی جذاب دارد «در اصلاح مجرای آب دارالخلافه تمام امراضی که در شهر پیدا می‌شود به واسطه بدی آب شهر است، زیرا آبی که در آن از فاضلاب سگ و گربه و شتر و اسب و قاطر و الاغ و گوسفند و اطفال انسان و آب‌های ماست گندیده و آب پنیر و هندوانه و خربزه گندیده و آب دیزی‌پزی و صابون‌پزی و غیره و غیره باشد، چگونه مورث امراض غریبه نمی‌شود و اگر بعضی کسان آب جاری در عمارات دارند و ازین آب مشروب نمی‌شوند، ناچار از بعضی اغذیه و مطبوخات که ازین آب در آن استعمال شده اکل و شرب می‌کنند. به علاوه، وقتی هوای شهر از این آب متعفن شد، هرکس استشمام این هوای متعفن را می‌نماید، مبتلای به هر گونه مرض می‌شود». حجم آب شهر در فصل‌های گرم سال کاهش می‌یافت، از این‌رو آب جوی‌ها به آب‌انبارهای خانه‌ها و محله‌ها جابه‌جا می‌شد. آب‌انبارهای محله‌ها در اندازه‌های گوناگون براي رفع نیازهای مردم پدید می‌آمد. بنابر روایت جعفر شهري در «تاريخ اجتماعي تهران در قرن سیزدهم» آب‌انبارها از آب‌هاي جوي‌ها و نهرها و آب باران در زمستان و پاييز تامين مي‌شد. این آب نخست آلوده بود اما آرام‌آرام با ماندن و ته‌نشين شدن، صاف و قابل نوشیدن مي‌شد. آب‌انبار سیداسماعیل از مهم‌ترین نمونه‌های این تاسیسات آب‌رسانی در پایتخت به شمار می‌آمد.

حمام‌های خزینه و آبی که شش ماه یک‌بار عوض می‌شد
همه خانه‌ها امروزه حمام دارند اما تا حدود نيم سده پيش، به جز اشراف و ثروتمندان، مردمان عادي حمام خانگي نداشتند. حمام‌هاي عمومي به همين دليل در شهرها و مراكز جمعيتي شكل گرفته بودند. مردم در حمام‌های قدیمي افزون بر این که به شست‌وشوی خویش مشغول می‌شدند، به نوشته محمود روح الاميني در نوشتار «حمام عمومي در جامعه و فرهنگ و ادب ديروز»، «براي ديد وبازديد، براي رتق‌وفتق مسائل اجتماعي، براي خريدوفروش و تصميم‌گيري، همچنين درمان و معالجه، تدريس و تعليم، صلح و آشتي، و خبرگيري و خبررساني» از آنجا بهره می‌گرفتند. برخي کارهای پزشكي و پيرايشي نيز افزون بر اين موارد، توسط دلاك‌ها در حمام صورت مي‌گرفت. آنگونه که كارلا سرنا، جهانگرد ایتالیایی در کتاب «مردم و ديدنيهاي ايران» روایت کرده است، دلاک‌ها نقشی مهم برای نظیف و تمیز کردن مشتری داشتند و افزون بر وظیفه روزانه خود به کارهایی چون ختنه‌گری، حجامت‌گری، دندان‌‌پزشکی و آرایشگری نیز می‌‌پرداختند «در گرمابه تنها استحمام نميكنند بلكه به انواع آرايش و پيرايش دست ميزننـد. از جمله موي سر و ريش را به كمك سلمانيهايي كه وابسته به تشكيلات حمام‌اند، با حنا و رنگ رنگين ميكنند».
خزینه، یکی از مهم‌ترین و کاربردی‌ترین فضاهای درونی حمام‌ها بود؛ محوطه‌ای سرشار از آب که افراد معمولا پیش از شست‌وشوی اصلی، درون آن رفته، و عمل غسل شرعی را انجام می‌دادند. یک یا دو عدد خزینه آب سرد نیز درون حمام، افزون بر خزینه آب گرم وجود داشت. افراد گوناگون هم‌زمان از آب خزينه بهره می‌بردند. حمامي‌ها براي تميز كردن خزینه روش‌هايی گوناگون به کارمی‌بردند؛ جارو كردن روي آب و گذاشتن الوار روي آب خزينه براي جذب چربي سطح آب و پاشيدن شيرآهك، برخی از اين راه‌ها به شمار می‌آمد. آب خزينه به نوشته جعفر شهري در كتاب «طهران قديم» هر پنج يا شش ماه تعويض مي‌شد که این مساله با كوس و كرنا به آگاهی اهالي محله‌ها می‌رسید. آنگونه که منابع گوناگون تاریخی روایت کرده‌اند برخی بیماری‌ها همچون تنفسی، پوستی، تراخم و عفونت‌های قارچی و روده‌ای به دلیل شرایط نامناسب بهداشتی بیش‌تر حمام ها به ویژه از راه آب خزینه که به گونه مشترک استفاده می‌شد، شیوع می‌یافت. شايد جاي شگفتي باشد كه مردمان آن روزگار با وجود آلودگی آب خزينه، براي اين آب، ویژگی‌های فراوان درماني برمی‌شمردند و اعتقاد داشتند استفاده از آب خزينه به شكل‌های گوناگون در درمان زخم، جراحت، بریدگی، شکستگی، سرفه و تنگي نفس، زکام، ذات‌الریه، سل و سینه پهلو بسيار موثر است.
سقا، میرآب و صنف بشکه‌داران  و آب‌برداران
آب شهر تهران همانگونه که پیش‌تر آمد، تا پیش از لوله‌کشی آب از راه قنات‌ها تامین می‌شد. حدود ۴۸ رشته قنات وقفی و خصوصی در واپسین سال‌های حکومت قاجار، در دوره احمد شاه، وجود داشت که ساکنان تهران آب مورد نیاز خود را از آن‌ها می‌گرفتند. تقسیم آب قنات‌ها در میان محله‌های گوناگون و توزیع آب نوشیدنی در سطح شهر، مشاغلی را پدید آورده بود که برخی‌شان تا واپسین سال‌های دهه ٣٠ خورشیدی تداوم یافتند. سقاها، ‌میراب‌ها و صنف بشکه‌داران و آب‌برداران، کسانی بودند که در این زمینه به ساکنان شهر به روش‌های گوناگون آب می‌رساندند. سقایی در گذشته از مشاغل سطح پایین جامعه به شمار می‌آمد. سقاها از پوست گوسفند، مشکی مهیا و درون آن را از آب پر می‌کردند. آن‌ها برای فروش آب، به در خانه‌ها و مغازه‌ها رفته، با ليوان يا كاسه سفالي به مشتريان آب مي‌فروختند. توزیع آب به شکل سقایی و استفاده از مشک، به موجب یک سند تاریخی، در دوره پهلوی اول متروک شد. ميراب‌ها، کسانی بودند که به روشی دیگر به محله‌های مسکونی شهر آب می‌رساندند. این کار به روش میاهی يا اجاره آب و رساندن آن به محله‌ها انجام می‌گرفت؛ بدین‌شیوه که اشخاصی آب‌های شهری را اجاره کرده، به وسیله میراب‌ها، محله‌ها را بر وفق میل و منافع خود مشروب می‌کردند. ميرابي شغلي مهم برشمرده می‌شد، زیرا میراب تنها کسی بود که اجازه گشودن یا بستن آب را به خانه مردم داشت. آن‌ها همچنین مديريت و شمارش زمان و تقسيم عادلانه آب را برعهده داشتند. ميراب‌ها همچنین افزون بر تقسیم عادلانه آب، در حل درگيري‌هاي محله‌ای نیز تاثیر می‌گذاشتند. ميراب‌ها اگر كارشان را درست انجام مي‌دادند معمولا به همه محله‌های شهر آب می‌رسید؛ گاه البته يك ميراب با مردمان محله يا شخصي ویژه خرده حساب داشت که آن را بر سر تقسيم سهم آب تلافي می‌کرد. آن‌ها ترفندهایی نیز در انجام وظیفه خود به کار می‌بردند.؛ به عنوان نمونه آب را هنگام شب که آلودگی کم‌تر داشت، روی برخی از خانه‌ها می‌گشودند. سقاخانه‌ها و شغل سقایی پس از سلطنت پهلوی اول از رواج افتاده، جای خود را به حمل و توزیع آب با بهره‌گیری از بشکه دادند. این شیوه آب‌رسانی تا پیش از لوله‌کشی آب در تهران برپا بود. صنف بشکه‌داران و آب‌برداران آب بدین‌ترتیب در پایتخت پهلوی اول شکل گرفت که افزون بر آب‌رسانی به مردم تهران، وظیفه لای‌روبی قنات‌ها و تصفیه آب را نیز برعهده داشت. این صنف از نظر بهداشتی زیر نظر انستیتو پاستور فعالیت می‌کردند. صنف بشکه‌داران تا پیش از لوله‌کشی آب در تهران فعال بود؛ چنانچه در سال ١٣٣٥ خورشیدی ٤٢٠ دستگاه بشکه وظیفه آب‌رسانی را به عهده داشتند و بنابر اسناد موجود ١٢ هزار کارگر و عائله با این شغل روزگار می‌گذراندند.
... و آنگاه لوله‌كشي آب در تهران!
دولت ایران نخستین بار در سال ١٣٠١ خورشیدی به مساله کم‌آبی و آلودگی آب تهران توجه نشان داد؛ مطالعاتی بدین‌ترتیب در زمینه لوله‌کشی آب شهر تهران نیز انجام شد. آب قنات‌های تهران در میانه‌های سال ١٣٠٣ خورشیدی بر اثر کمبود بارندگی رو به کاهش نهاد و کم‌آبی بیش از سال‌های پیش احساس شد. برخی کارگزاران حکومتی تنها راه برای حل این مشکل را لوله‌کشی آب دانستند «این نقیصه جز به کشیدن لوله که مانع از اتلاف آب و دارای هزاران محسنات دیگر است امکان‌پذیر نخواهد بود».
مسائل مربوط به آب، در دوره پهلوی اول با توجه به گسترش شهر تهران و افزایش جمعیت آرام‌آرام افزایش یافت که موجب شد دولت‌مردان ضرورت لوله‌کشی آب در تهران را مورد توجه قرار دهند. کمیسیون‌هایی گوناگون در سال‌های ١٣٠٨، ١٣١٤، ١٣١٥، ١٣١٦، ١٣١٧ و ١٣١٨ تشکیل شد و چندین آگهی مناقصه برای انجام پروژه لوله‌کشی آب در تهران انتشار یافت. این کوشش‌ها اما به نتیجه‌ای مشخص و عملیاتی نینجامید. نیاز به لوله‌کشی آب در پایتخت اما با آغاز جنگ دوم جهانی، برکناری رضا شاه و اشغال ایران، به محاق رفت و دیگر دغدغه‌ای چندان مهم برشمرده نمی‌شد. نخستین کلنگ عملیات لوله‌کشی با پایان جنگ و استقرار دولت پهلوی دوم، در سی‌ام تیر ١٣٢٦ خورشیدی در مکان پارک شهر به زمین خورد. تعیین حدود شهر تهران نیز هم‌راستا با کار لوله‌کشی در قالب نقشه‌برداری انجام شد و لوله‌کشی آب تهران برای جمعیتی برابر ٩٠٠ هزار نفر در سال ۱۳۲۹ خورشیدی به مرحله اجرا درآمد. آنگونه که حسين محبوبي اردكاني در کتاب «تاريخ موسسات تمدني جديد در ايران» به تفصیل آورده است، شیوه اجرای کار لوله‌کشی اختلاطی بود و با بهره‌گیری از امکانات و روش‌های اجراشده در کشورهای دیگر انجام می‌گرفت؛ ته‌نشینی و تصفیه آب به روش فرانسوی، پاکیزگی (استريليزاسيون) به شيوه آمریکايي، اتصال لوله‌ها بر اساس نمونه انگلیس، تولید نیرو و تاسیسات خودکار به سبک آلمانی، تهیه مواد شیمیایی با وسایل سوییسی و تهيه مواد فولادي از سوئد و انگلیس، مواد چدنی از فرانسه، ماشین‌آلات برق و تلمبه از آلمان، آهن و سرب از بلژیک و کسریِ سیمان از روسیه. محبوبي اردكاني تصریح کرده است که با توجه به حجم و گستردگي لوله‌كشي آب در تهران، دولت در سال ١٣٣٩ خورشیدی قرارداد خريد تجهيزات و ساخت كارخانه لوله‌سازي را با موسسه آمريكايي «بيلنر واكيوم كانكريت با مسئوليت محدود» منعقد کرد و اين كارخانه ٩ آذر ١٣٤٠ خورشیدی گشایش یافت. مرحله نخست بهره‌برداری از آن آب لوله‌کشی در سال ١٣٣٤ خورشیدی آغاز شد و مرحله دوم آن در سال ١٣٣٨ پایان یافت. آب لوله‌کشی تهران از دو رودخانه کرج و جاجرود و آب‌های چندین قنات و چاه عمیق تامین می‌شد. عملیات لوله‌کشی تهران از سال ١٣٤٠ خورشیدی گسترش یافت و بسیاری از منطقه‌های شهر بدین‌ترتیب از آب لوله‌کشی برخوردار شدند. این عملیات بزرگ مشکل کم‌آبی را در تهران از میان برد و البته شبکه سنتی توزیع آب به ویژه از راه قنات‌ها را برچید.

منبع: شهروند