1395/9/15 ۱۱:۳۵
این کتاب ترجمه‌ای است از متن عربی حیات الحیوان اثر دانشمند بنام قرن هشتم هجری کمال‌الدین دمیری. وی بیش از آنکه به براعتش در علوم دینی شهره باشد، به دلیل تألیف اثری دربارۀ جانوران شناخته شده است؛ اثری که با همۀ اهمیتش در ادبیات عرب به معنای عام آن و باوجود جلب توجه پژوهشگران فرنگی، محققان فارسی‌زبان کمتر به آن توجه کرده‌اند.
تبریزی ـ مترجم کتاب ـ در مقدمۀ کوتاه خواص الحیوان خود را از باریافتگان مجلس سامی معرفی می‌کند و از حضور در مجلس یکی از نزدیکان شاه عباس دوم صفوی به نام میرزا محمدابراهیم ابن صدرالدین محمد سخن می‌گوید و در این زمان به اختصار و ترجمۀ حیات الحیوان همت گمارده است.
حیات الحیوان گرچه در وهلۀ اول اثری جانورشناسانه به نظر می‌رسد، با این حال نمی‌‌توان آن را صرفاً کتابی دربارۀ زندگی جانوران دانست. در واقع آنچه اثر دمیری را از دیگر کتاب‌هایی که دربارۀ جانوران نوشته متمایز می‌کند، آن است که او همۀ آنچه در سنت اسلامی و آموزه‌های یونانی دربارۀ حیوانات وجود داشته، با مهم‌ترین مطلب کتاب‌های جانورشناسانۀ پیش از خود درآمیخته و جُنگی ساخته است در باب هر چه مربوط به حیوانات می‌شود. جنگی که در آن افزون بر لغت و علوم مربوط به آن، از تفسیر، حدیث، فقه، تاریخ، حکایات صوفیانه، طب، سحر، تعویذ و تعبیر به تفصیل سخن گفته شده است. دمیری به مدد در اختیار داشتن منابع گسترده و متنوع دینی، ادبی و تاریخی که بی‌تردید از اقبال تحصیل در الازهر حاصل می‌شد، اثری ساخته است که حتی می‌توان آن را به عنوان یک منبع کتاب‌شناسی معتبر به کار گرفت.
نظمی نیز که او در تألیف اثر خود برگزیده، نشان از گستردگی مطالبی دارد که در 1096 مقالۀ حیات الحیوان عرضه شده‌اند؛ مداخل حیات به ترتیب حروف الفبا مرتب شده‌اند، عبارت از نام حیواناتی هستند که پس از ارائۀ اطلاعات واژه‌شناختی و تفسیری، تحت سرفصل‌های ثابتی مانند «فایده»، «حکم»، «خواص»، «امثال» و «تعبیر» یا عناوینی مانند فرع، غریبه، تذنیب و تتمه به آنها پرداخته شده است. دمیری در تألیف این کتاب از حدود 107 منبع متفاوت (به جز اشعار شاعران) بهره گرفته است، آثاری که هر کدام در تکمیل روندی که به تألیف کتاب انجامیده، نقشی بسزا داشته‌اند.
بخس ابتدایی اغلب آثار جانورشناسانه غالباً به بحث‌های لغوی و صرفی در باب نام‌ها اختصاص دارد. حیات الحیوان هم از این قاعده برکنار نیست و در ابتدای هر مدخل به لغت و معنا، اشتقاقات، کنیه‌ها و نام‌های مترادف آن مدخل می‌پردازد و بر بعضی مداخل، چیزی جز آنچه فرهنگ‌نویسان نقل کرده‌اند، چیز دیگری نمی‌افزاید.
دمیری غالباً تحت عنوان «حکم» دستور فقهی اکل حیوان موردنظر را بیان می‌کند و در این باب تنها به اعتقادات شافیه ـ که مسلک شخصی اوست ـ بسنده نمی‌کند و به سه فرقۀ دیگر نیز می‌پردازد. هر آنچه از قول پیامبر و نزدیکان ایشان و سایر شخصیت‌های دینی نقل شده و به نوعی در ارتباط با حیوان است، دستمایه‌ای مناسب برای درج در حیات الحیوان بوده است و البته بر همۀ اینها باید وقایع و شخصیت‌های تاریخی را نیز افزود. دمیری از داستان‌های عرفا نیز غافل نمانده و گاه‌گاه به داستان‌هایی از ائمه ایشان پرداخته است؛ دو منبع عمدۀ او در این باب، حلیة الاولیا و رسالۀ قشیریه بوده‌اند. نقل اشعار بسیاری از فصحای عرب، کتاب را به یک اثر ادبی به معنای خاص آن نزدیک می‌کند. او در این کتاب اشعاری از حدود دویست شاعر عرب‌زبان نقل کرده است.
«خواص» عنوان دیگری است که دمیری تحت آن، دربارۀ منافع و مضار حیوانات و اجزای مختلف بدن آنها سخن گفته است. بخش عمده‌ای از آنچه ذیل این عنوان به آن پرداخته شده، البته خواص طبی و درمانی اجزای مختلف بدن جانوران است؛ بخشی که بیش از هر چیز مدیون آموزه‌های طبی یونان باستان و به‌ویژه ارسطو برجسته‌ترین طبیب یونانی است که اعراب با او آشنا بوده‌اند. با این همه «خواص» تنها به آموزه‌های طبی محدود نمی‌شود؛ آنچه بیش از سایر موارد در این بخش جلب توجه می‌کند، چیزی است که در نام‌گذاری‌اش سحر یا جادو خوانده می‌شود. با این همه تعاویذ و طلسماتی هم در این بخش وجود دارند که اغلب برای دفع چشم‌زخم، جلوگیری از ورود جانوران موذی و گزنده به منزل و شفای مار و عقرب‌گزیدگان تجویز شده‌اند و بعضی نیز دربردارندۀ آیاتی از قرآن یا ادعیۀ منسوب یه پیامبرند. پس از آن در بخش امثال، ضرب‌المثل‌هایی را که در فرهنگ اعراب رواج داشته‌اند و ناظر به وجود خصوصیات خاصی در حیوانات هستند را نقل می‌کند. این بخش غالباً کوتاه‌ترین بخش هر مدخل به شمار می‌رود. «تعبیر» بخش پایانی هر مدخل است. آنچه در ذیل این عنوان به آن پرداخته شده، غالباً از تعبیر خواب‌های ابن سیرین و ارطامیدورس، حکیم یونانی که کتابی در تعبیر خواب داشته که به عربی نیز ترجمه شده، نقل می‌شود. در مواردی نیز به سنت‌های تعبیر خواب نزد نصاری و یهود اشاره شده است.
دمیری در تألیف اثر خود از دو منبع جانورشناسانه بسیار مهم کمک گرفته است: الحیوان جاحظ و عجایب المخلوقات قزوینی.
اما خواص الحیوان تبریزی ترجمه‌ای خلاصه‌شده از حیات الحیوان است و تبریزی نه همۀ آن، بلکه بخش‌هایی از آن را برای ترجمه برگزیده است. این امر تفاوتی ماهوی میان متن حیات و خواص به وجود آورده است. در حالی که بخش «خواص» در مداخل بلند حیات، در حدود یک‌پنجم مطالب و گاه بسیار کمتر از آن را به خود اختصاص می‌دهد، تبریز در امساکی که در ترجمۀ حکایات دینی و تاریخی به خرج داده، این بخش را به قسمت اعظم مطالب خواص بدل کرده است. باید خواص الحیوان را باید بیشتر اثری حاوی دانش طبیعی و طبی مرتبط با حیوانات دانست، حال آنکه این دانش فقط بخشی از حیات الحیوان را به خود اختصاص می‌دهد.
مصحح در این کتاب از میان ده نسخۀ بررسی‌شده برای تصحیح، چهار نسخه را برگزیده و اساس تصحیح را بر آنها بنا نهاده است که عبارتند از: نسخۀ شمارۀ 2171 مجلس به تاریخ کتابت 1080 قمری؛ نسخۀ شمارۀ 207 فیروز مجلس به تاریخ کتابت 1211 قمری؛ نسخۀ شمارۀ 5502 مجلس به تاریخ کتابت 1220 قمری و نسخۀ شمارۀ 3275 مدرسۀ سپهسالار بدون تاریخ کتابت.
نویسنده: کمال‌الدین دمیری- مصحح: فاطمه مهری - مترجم: محمدتقی تبریزی - ناشر: مرکز نشر دانشگاهی - تاریخ چاپ 1395- مکان چاپ: تهران
پایگاه تخصصی ادبیات
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید