نگاهی به «آیین بودا» در ایران باستان / محمودجعفری دهقی

1395/7/27 ۱۱:۵۷

آیین بودا هنگامی در هند اعلام شد که جامعه از سوی برهمنان به گرداب خرافات افتاده بود. پژوهشگران بر این باورند که آیین بودا در قرن ششم پیش از میلاد شکل گرفت. بودا که نام اصلی اش سیذارتا بود احتمالاً در منطقه‌ای نزدیک نپال چشم به جهان گشود. وی بعدها به گوتاما شهرت یافت. در جوانی را جست‌و‌جوی حقیقت به سیر آفاق و انفس پرداخت تا سرانجام زیر درخت انجیری که «بودهی» نام داشت پرتو حقیقت را دریافت و بدین مناسبت به «بودا» شهرت یافت.

از شبه قاره تا شرق ایران

آیین بودا هنگامی در هند اعلام شد که جامعه از سوی برهمنان به گرداب خرافات افتاده بود. پژوهشگران بر این باورند که آیین بودا در قرن ششم پیش از میلاد شکل گرفت. بودا که نام اصلی اش سیذارتا بود احتمالاً در منطقه‌ای نزدیک نپال چشم به جهان گشود. وی بعدها به گوتاما شهرت یافت. در جوانی را جست‌و‌جوی حقیقت به سیر آفاق و انفس پرداخت تا سرانجام زیر درخت انجیری که «بودهی» نام داشت پرتو حقیقت را دریافت و بدین مناسبت به «بودا» شهرت یافت. وی همه عمر را در سرزمین‌های هند به سیر و سلوک طی کرد. بودا در همه حال به تبلیغ اعتدال و میانه روی در امور می‌پرداخت و در آموزه‌های دینی خود پیروانش را برای رسیدن به حقیقت (نیروانا) به اصولی چهارگانه ترغیب می‌ کرد. این اصول عبارت بودند از اینکه: حیات این جهان سراسر رنج است؛ منشأ همه رنج‌ها خواهش‌های نفسانی است؛ برای رهایی از رنج‌ها باید تمنای بقا یا همان خواهش‌های نفسانی را در خویش نابود کرد؛ برای نابودی هواهای نفسانی باید متوسل به باور داشت پاک، اراده و رفتار پاک و تمرکز بر راستی شد. اندیشه‌های بودا بزودی گستره عظیمی از مشرق زمین را فرا گرفت.

نام بودا که به شکل «گئوتمه» در فروردین یشت اوستا و دیو «بوئیتی» در وندیداد و به صورت «بوت / بوتا» (= بت) در فارسی میانه آمده به عنوان رقیب و دشمن زرتشت به شمار رفته است. پس از مرگ اسکندر مقدونی در 323 (ق م.) و تشکیل شاهنشاهی موریا و حمایت‌های بی‌دریغ شاه آن به نام آشوکا (۲۷۳ تا ۲۳۲ ق م.)، بویژه ایجاد معابد بودایی در بلخ، آیین بودا بتدریج به نواحی مختلف از جمله امپراتوری کوشان، در شرق ایران، گسترش یافت و در اثر نفوذ کوشانیان به نواحی شمالی، این آیین به آسیای مرکزی و به ایالت‌های سغد و خوارزم در شمال شرقی ایران نیز رسید. سغدیان که در زمره اقوام ایرانی بودند در ترویج این آیین و انتقال آن به شرق ایران بزرگ نقش مهمی ایفا کردند. شاهان کوشانی نظیر کانیشکا، آیین بودایی را در شرق استحکام بخشیدند. آیین بودا در بخش عمده‌ای از افغانستان از جمله در قندوز، بامیان، بلخ و قندهار طرفداران بسیار یافت. این آیین در عهد اشکانی و ساسانی به اوج شکوفایی در ایران رسید و پایگاه‌هایی نظیر معبد «نوبهار» (بهار / ویهار = معبد) در بلخ و معابدی در خراسان، سیستان و بلوجستان بنا نهاد. این آیین در عهد اسلامی بر پاره‌ای آموزه‌های ایرانی اسلامی نیز تأثیر نهاد.

این متن که اختصاصاً در اختیار «ایران» قرار گرفته، چکیده مقاله «آیین بودا در ایران باستان» است که در همایش «اقلیت‌ها و اکثریت‌های دینی در خاورمیانه و آسیا» ایراد شد. این همایش، 14 و 15 سپتامبر 2016 (24 و 25 شهریور 1395) در بخش ادیان دانشکده هنر دانشگاه براتیسلاوا در اسلواکی برگزار شد.

 منبع: روزنامه ایران