ساحت‌های پنج‌گانه عاشورا / بخشعلی قنبری

1395/7/12 ۰۸:۱۵

بحث درباره محرم در حوزه کارکرد اجتماعی - فارغ از اعتقاداتی که درباره محرم داریم - می‌تواند با این سوال بررسی شود که نقش این ماه مهم بر فرهنگ جامعه ما چیست؟ هر پدیده‌ای که در یک جامعه رخ می‌دهد، می‌تواند آثاری را از خود به جا بگذارد؛ عاشورا هم در طول تاریخ خود اتفاقا این کار را انجام داده است. یعنی هیچ زمانی نبوده که عاشورا گرامی داشته شود اما در عین حال اثری از خود در جامعه به جا نگذارد. حالا این اثر چقدر بوده و چه جنبه‌های مثبت و منفی داشته، بحث دیگری است.

نقش آیین‌های عزاداری محرم بر فرهنگ جامعه ایرانی چیست؟

بحث درباره محرم در حوزه کارکرد اجتماعی - فارغ از اعتقاداتی که درباره محرم داریم - می‌تواند با این سوال بررسی شود که نقش این ماه مهم بر فرهنگ جامعه ما چیست؟ هر پدیده‌ای که در یک جامعه رخ می‌دهد، می‌تواند آثاری را از خود به جا بگذارد؛ عاشورا هم در طول تاریخ خود اتفاقا این کار را انجام داده است. یعنی هیچ زمانی نبوده که عاشورا گرامی داشته شود اما در عین حال اثری از خود در جامعه به جا نگذارد. حالا این اثر چقدر بوده و چه جنبه‌های مثبت و منفی داشته، بحث دیگری است. اما در اینکه عاشورا به‌عنوان یک پدیده اجتماعی قابل طرح است، تردیدی وجود ندارد و اتفاقا عاشوراپژوهان زیادی در این حوزه قلم زده‌اند. بنابراین هیچ تردیدی نیست که این نقش وجود دارد اما اینکه این نقش چگونه است و چگونه باید باشد، سوالی است که می‌توان در رابطه با آن بحث کرد.

اولا جنبه‌های مثبت عاشورا در هرسالی همچنان تکرار می‌شود. به‌عنوان مثال یکی از کارکردهای اساسی عاشورا در رابطه انسان‌ها با یکدیگر، افزایش نگاه محبت‌آمیز کسانی است که در عاشورا و مراسم آن شرکت می‌کنند. کسانی که در این مراسم‌ها شرکت می‌کنند، گویی یک نوع خویشاوندی نانوشته و ناخوانده با هم دارند و حتی اگر همدیگر را هم نشناسند، به یکدیگر احترام می‌گذارند. به‌علاوه حتی مراسم عاشورا میان کسانی که در آن شرکت نمی‌کنند نیز موثر است. مشاهده همین مسائل در حوزه روانی جامعه تاثیر مضاعفی می‌گذارد تا آنجا که قشرهای گوناگون را به مشارکت دعوت می‌کند.

این تاثیرات در حوزه رابطه انسان با دیگران در پنج ساحت قابل بررسی است. یعنی بخشی از اثرگذاری مراسم عاشورا در ساحت عقل و معرفت انسان است. عاشورا مراسمی است که در زمان برگزاری برای شرکت‌کنندگان سوالاتی ایجاد می‌کند یا سخنرانانی که سخنرانی می‌کنند روی سخن آنها در بسیاری از مراحل گفت‌وگو با عقل و معرفت انسان است. بنابراین کسانی که وارد مراسم عاشورا می‌شوند از نظر ساحت عقلانی با کسانی که وارد نشده‌اند، متفاوت خواهند بود. این یکی از آثار مثبت عاشوراست که البته اگر سخنان سنجیده نباشد، می‌تواند جنبه منفی هم به خود بگیرد. بنابراین در اینجا اگر آن سخنران، خطیب اهل فضل و علمی باشد می‌تواند به مخاطبان در این مواجهه با مقولات دینی نکات مهمی آموزش دهد که منطق مواجهه شدن با مقولات است؛ البته عکس آن هم ممکن است به وجود بیاید.

حوزه دوم حوزه روان است. می‌توان با قطعیت گفت از همان زمانی که عاشورا به این شکل درآمده تاکنون، حوزه روان هیچ‌گاه غایب نبوده است. به دلیل اینکه هرگاه اتفاقی می‌افتاده، روان انسان تحت‌تاثیر آن قرار می‌گرفته است. به‌عنوان مثال وقتی مرثیه‌سرایی می‌شود، آن مرثیه‌سرایی مخاطبش روان انسان است و عقل انسان نیست. لازم است این نکته گفته شود کسانی که متولیان امر هستند، باید سعی کنند در همین حوزه روان، عقلانیت حاکم شود، چراکه اگر حوزه روان از حیطه عقل فراتر رود، به ورطه احساس کشیده خواهد شد. اما اگر عقل اشراف داشته باشد و هدایت‌گری را انجام دهد، از ساحت روان هم به نیکی می‌توان استفاده کرد.

در ساحت سوم شرکت‌کنندگان در عاشورا تحت‌تاثیر این آیین، اراده خود را به دست می‌آورند. یعنی عاشورا می‌تواند به ما بیاموزد که چه چیزهایی را بخواهیم و چه چیزهایی را نخواهیم. برای همین ممکن است در این مقوله چیزهایی را بخواهیم که در سایر روزهای سال این کار را نمی‌کنیم. اگر درس خوبی از عاشورا بگیریم می‌توانیم نوع خواستن‌ها و نخواستن‌های خود را در طول 11 ماه بعدی هم استمرار دهیم.

در ساحت چهارم که ساحت گفتار است، عاشورا ادبیات گفتاری شرکت‌کنندگان و کسانی که پیام این حادثه بزرگ به آنها می‌رسد را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد و این مساله هر سال تکرار می‌شود. بنابراین شما می‌بینید زمانی که وارد جمعیت عزاداری اباعبدالله می‌شوید، در ادبیاتی قرار دارید که مخصوص این عزاداری‌هاست. دامنه حوزه گفتار بسیار گسترده است و تنها کافی است به سخنرانی‌ها و شعرهایی که راجع به عاشورا گفته شده، نگاهی بیندازید؛ از سنایی غزنوی گرفته تا شاعران عصر جدید، بحث‌های زیادی در این‌باره کرده‌اند.

در انتها حوزه عمل از راه می‌رسد؛ یعنی ساحت کردار. اگر وارد وادی عاشورا شویم، طبیعتا تمام زحماتی که برای عاشورا و به‌منظور زیست این حادثه تاریخی انجام می‌شود، نتیجه خود را در کردار شرکت‌کنندگان به نمایش خواهند گذاشت. حتی اگر صبح تا شب نیز عزاداری کنیم، زمانی که عمل ما تحت‌تاثیر قرار نگیرد، باید سوالی جدی طرح کنیم که چرا وقت خود را صرف می‌کنیم؟ از مهم‌ترین آثار عزاداری عاشورا بهره ساحت عمل انسان است. از این جهت وقتی ما به قهرمانان عاشورا می‌اندیشیم، قهرمانان عاشورا انسان‌هایی با فضیلتند. بنابراین انتظاری که از کسی که مدعی مشارکت در صحنه عاشوراست، می‌رود این است که عملش شبیه به عمل قهرمانان شود. قهرمانان عاشورا، قهرمانان اخلاق، صداقت و وفاداری هستند و باید از شرکت‌کنندگان سوال کنند که در این حوزه تا چه اندازه می‌توانند به خود ببالند که به آن قهرمانان نزدیک شدند؟

 منبع: روزنامه فرهیختگان