ملامتیان و فتوّتیان / توفیق سبحانی

1395/4/15 ۱۱:۲۸

با آنكه تحقیقات بسیار گسترده‌یی درباره تصوّف و جریانهای مختلف فكری آن به زبانهای اروپایی و شرقی به عمل آمده و در دهه‌های اخیر مقالات علمی در این باب كم نبوده است، اما فی‌الواقع تألیفات خاصی كه به تجزیه و تحلیل معتقدات و ریشه‌‌های تاریخی و اجتماعی هر جریانی بپردازد، در میان انبوه این كتابها و مقالات اندك است. برخی از پژوهشگران بر اساس دیدگاه خاصی كه داشته‌اند كوشیده‌اند تنها به نكاتی بپردازند كه با دیدگاه‌های خود آنان موافق باشد. در كتاب‌هایی كه درباره صوفیان تدوین كرده‌اند، مفهوم «تصوّف»، «ملامت» و «فتوّت» بهم بافته است. در این مقاله ضمن بررسی تاریخی این پدیده فرهنگی، برخی ویژگیها و اصطلاحات و مسائل فتوت مورد بررسی قرارگرفته است.

از برجسته‌ترین مورخانی كه پیش از دیگران در این باب دست به تالیف زده است، ابوعبدالرحمن سلمی(م5412) است. یكی از تالیفات وی در این باب كتاب الفتوه است كه آقای دكتر سلیمان آتش به تصحیح آن پرداخته1، دومین اثر او الملامتیه و الصوفیه و اهل القنوه است كه دكتر ابوالعلاء عفیفی تصحیح كرده2 و به نام ملامتیان و صوفیان و جوانمردان در 1344 در كابل به وسیله علی رضوی به فارسی ترجمه شده است3. نام‌گذاری كتاب دوم در بادی امر چنین القا می‌كند كه ملامتیه پیش از صوفیان و صوفیان پیش از اهل فتوّت بودند. استاد دكتر شفیعی هم در قلندریه به گفته خودشان «مجموعه این تپش‌های تاریخی را» به چهار رده تقسیم كرده‌اند:

1. مذهب كرامیه (به پیشوائی محمدبن كرام، متوفی 255)

2. مذهب ملامتیه (به پیشوایی حمدون قصار، متوفی271)

3. مذهب صوفیه (به پیشوایی تمام عیار بایزید بسطامی (متوفی 261)

4. مذهب اصحاب فتوّت (به سركردگی نوح عیار نیشابوری نیمه دوم قرن سوم).

مذهب كرامیه را كه ممتع‌ترین بحث درباره آن از شخص استاد شفیعی است، فعلاً مد نظر نمی‌گیرم، در رده‌بندی استاد شفیعی هم تصادفاً رده چهارم نصیب اهل فتوّت شده است4.

جوانمردی كه فتوّت ترجمه‌اش كرده‌اند، از پدیده‌های بسیار مهم تاریخ اجتماعی ایران است. آنچه در تاریخ اجتماعی ایران به عنوان آیین جوانمردی و گاه فتوّت خوانده می‌شود، شیوه‌یی از حیات روحی است كه ریشه‌های تاریخی و جغرافیایی آن را هیچ‌كس تاكنون به كمال نتوانسته است مورد پژوهش علمی قرار دهد و هر لایه‌یی كه از روی این مفهوم برداشته شود پوسته و لایه‌یی دیگر آن را احاطه كرده است5. ادله‌یی در دست است كه این مسلك اجتماعی در ایران پیش از اسلام پایه‌گذاری شده است و یادگار دوره‌یی است كه سخت‌گیری‌ها برمردم سخت‌گران می‌آمده و كسانی كه ناكامی می‌كشیده‌اند به این مسلك پیوسته‌اند كه طبقات ممتاز با مردم سازگارتر و مهربان‌تر باشند. دلیل دیگر این كه بسیاری از افكار مانویان در آن راه یافته است و در اواسط قرن دوم هجری كه ایرانیان در گوشه و كنار و مخصوصاً در مشرق ایران و بیشتر در سیستان و خراسان در برابر بیدادگری‌ها و تعصب‌های نژادی امویان و دست‌نشاندگان آنان برخاسته بودند راهنمای این جنبش‌های مردانه ملی بیشتر جوانمردان بوده‌اند. بزرگ‌ترین راهنمای این دسته ابومسلم خراسانی بود كه در سال 109هـ به دنیا آمد و در 24 شعبان 137هـ به فرمان خلیفه حق‌ناشناس عباسی به قتل رسید6. در اینكه چرا این جنبش بیشتر در خراسان و سیستان برپا می‌شد به این دلیل بود كه موالی كه با آل عباس خصومت داشتند و به آل علی(ع) پیوسته بودند بیشتر در نواحیی بودند كه دور از مركز خلافت باشد7. از قدیم‌ترین دوران‌ها تا نخستین روزهایی كه نیروهای انتظامی لشكری و كشوری منظم و مسلح پدید آیند، حفظ نظم شهرها به عهده همین جوانمردان بود. همچون یعقوب لیث صفار خدمات بزرگی كرده بودند و خیانت‌های بزرگی هم داشته‌اند8. به اعتقاد متصوقه فتوّت طریقتی اخلاقی است كه از پیامبران به میراث مانده است9. آنچه فتوّت یا آیین جوانمردی در ایران قبل از اسلام وجود داشته در یكی از تحولات خود با تصوّف تلاقی كرده است10. «فتی» به معنی جوان است. اندك اندك مفهوم «دلیری» و «بخشندگی» هم در كلمه دمیده شد. به تدریج تمامی نیكی‌های معنوی و تمام زمینه‌های دلیری به این كلمه گره خورده است. از اوایل قرن دوم هجری نشانه‌های صفات دیگری درباره فتیان به چشم می‌خورد كه به هیچ روی ریشه در تعالیم دینی ندارد. در شام و عراق در آغاز قرن دوم «فتیانی» بوده‌اند كه اهل خمر و لهو و غنا بوده‌اند و در پایان همین قرن عیاران و شاطرانی بوده‌اند كه رو در روی دولت قرار داشته‌اند...11 چون طریقه فتیان نیز تا حدی بر اصل اخلاص در عمل و اجتناب از ریا مبتنی بود، طریقه اهل فتوت تدریجاً با سنتهای اهل ملامت بهم آمیخت و قلندران كه بعدها وارث سنتهای اهل ملامت شدند مثل آنها در ترك لباس اصرار كردند و... آداب و رسومی پیدا كردند، به مرور در آنان نیز مانند صوفیه نشانی از رؤیت خلق و انحراف از اصل پیدا شد12. عفیفی می‌نویسد كه فتوّت در كشورهای اسلامی كه دارای مدنیت كهن بود، بالاخص در ایران رنگ تصوّف به خود گرفت13. در نیمه دوم قرن سوم در نیشابور خراسان سه تن می‌زیستند:

یحیی بن معاذ رازی (م5258هـ)، حمدون قصار (م5271هـ) و بوحفض حداد(م264هـ). یحیی به مسائل نظری تصوّف عنایت بسیار داشت، اهل نیشابور هم نبود، نیشابوریان مردان عمل بودند. از این سه تن كه پیشروان اولیه اهل ملامت بودند، اقوال بسیاری در ستایش فتوّت نقل شده است14. ملامتیه فرقه‌یی برآمده از میان فرقه‌های صوفیه بود15. حال با توجه به این اظهار نظر كه آیین مردانگی یكی از مفاخر ایران ماست و خدمت بسیار ارزنده‌یی است كه ایرانیان به فكر بشر كرده‌اند16، ما هم به ترتیبی دیگر سه كلمه تصوّف، فتوّت و ملامت را بررسی می‌كنیم:

چنانكه می‌دانیم ریشه و خاستگاه كلمه تصوّف دقیقاً معلوم نیست. هم در باب ریشه كلمه و هم خاستگاه و منشا آن سخنان فراوانی گفته شده است. تصوّف كه به هر حال طریقه معنوی برای تزكیه نفس و تصفیه باطن است و گفته‌اند قابل تعریف نیست17و برای آن چندین تعریف در كتب صوفیه مثلاً عوارف المعارف سهروردی (م632هـ) است و حتی دده عمر روشنی، مؤسس شاخه روشنیه از طریقت خلوتیه (م892هـ) در یك مثنوی بلند در سی و هشت بیت، سی چند تعریف از تصوّف آورده است18.

فتوّت، اسم مصدری است كه صفت آن «فتی» به صورت فتیان، فتیه و فتیات به معنی جوان، غلام و كنیز در قرآن كریم به كار رفته است. فتوّت مجموعه‌یی از فضایل است كه اهم آنها كرم و مروّت و سخا و شجاعت است. این كلمه به این معنی اخلاقی قبل از اسلام و در صدر اول تاریخ اسلام میان اعراب و ایرانیان وجود داشت19. مروّت در عربی به معنی انسانیت و مردانگی و فتوّت به معنی جوانی،‌پهلوانی و جوانمردی بود20.

تفاوت مفهوم عربی مروّت (=مروء?) كه ریشه جاهلی داشت با مفهوم فتوّت اسلامی عبارت شد از تفاوت بین كمال مطلوب حیات مدنی با كمال مطلوب زندگی بدوی21.

«فتی» به معنی جوان در قرآن كریم در سوره یوسف،12/30 در مورد یوسف(ع) از آن جهت كه تن به كار زشت نداد،‌ در آیات 10 و 13 سوره كهف، 18 در مورد اصحاب كهف كه بر خدا مومن بودند و سر به پیش بت خم نكردند، در آیات 60 و 63 همان سوره در مورد یوشع(=یسَع) كه با موسی(ع) همراهی كرد و در سوره انبیا،21/آیه 60 در مورد ابراهیم(ع) به كار رفته است. در جاهای دیگر به معانی جوان و غلام و كنیز استعمال شده است.

اعراب دیرین از اصطلاح«فتی» در مخیله خود اصیل و انسان به معنی كامل [انسان كامل] را قصد می‌كرده‌اند22.

رسول اكرم(ص)، علی (ع) را به پاس سخاوت آن حضرت كه هرچه داشت به سائل بخشید، «فتی» خطاب كرد و فرمود:‌لا فتی الا علی23. در روایتی مفصل‌تر نوشته‌اند كه در اثنای غزوه احد گروهی از دشمنان به پیامبر (ص) حمله‌ور شدند. پیامبر به علی(ع) فرمود كه آنان را دفع كند. علی (ع) در حمله‌یی دمار از آن خاكساران برآورد. در آن حال آوازی آشكارا به گوش همگان رسید كه: لا فتی الا علی لا سیف الا ذوالفقار24. اهل فتوت را گاه جوانمردان،‌گاهی اهل اخوت یا احسان، گاهی عیاران و بعضاً هم شُطار نامیده‌اند. جوانمرد معادل كنایی سخی، كریم، جواد، بامروت و بافتوت است. در واقع چنانكه معروف است در اصل «فتی» ترجمه عربی جوانمرد بوده است. اخیان،‌جمع اخ كه در زبان تركی هم به كار می‌رود، گروهی است كه غریب‌نوازی، احكام، برآوردن حاجات مردم، دستگیری از مظلومان و كشتن شرطه‌ها كار آنان بوده است25. اخی پیشكسوت فتیان (=اخیان) را گفته‌اند26. در اشتقاق كلمه «اخی» نظراتی متفاوت ابراز كرده‌اند. برخی گفته‌اند كه از كلمه «آخو» در تركی به معنی جوانمرد و بخشنده اخذ شده است27. شاه اسماعیل صفوی در دیوان تركی خود عنوان «اخی» را در حق یاران و متابعان خویش به كار می‌برد كه این مسئله ارتباط بین فتوت‌داران و اصناف را در آناطولی با قزلباش و شیعه‌ نشان می‌دهد28. اهل فتوت همانند خانواده‌ای بودند كه كلماتی نظیر: «نوچه» و «كوچك» را «ابن»،‌ پیشینیان را «اب» و «جد» و همه افراد را «اخی» می‌گفتند29. به هر حال كلمه اخی اگر آكی یا آخو هم تلفظ شود به عربی است30. ابن اخی ترك كه در مثنوی در مورد حسام‌الدین چلبی به كار رفته است، از این مقوله است31.

اما عیار نامی است كه اعراب به جوانمردان داده‌اند كه به معنی گریزنده است و فردی است كه می‌خواهد خود را رها كند32. عیاری را دهلیز یا مدخل جوانمردی شمرده‌اند. ارباب فتوت كه در آغاز در خراسان گرد آمده بودند،‌بغداد را مركز خود قرار دادند. سپاهیان غیرمنظم كه عیارخوانده می‌شدند به فتوت درآمدند33. گفته‌اند كه جوانمردان یا اهل فتوت طبقه تربیت یافته و عیاران طبقه عوام این قوم بوده‌‌اند34.

درباره كلمه «عیار» هم نظراتی ابراز شده است. مرحوم ملك‌الشعرای بهار حدس زده است كه این كلمه فارسی و به معنی «یار»35 . مرحوم استاد محمدامین ادیب طوسی می‌گفت: «عیار» فارسی است و به جای «ای یار» رایج شده است36. تخمین ایشان با توجه به كلمه «اخی» به معنی برادر من، و برادر! در تداول عامه امروز و «ای دوست» كه برگردان آوازهای ایرانی است، كاملا صحیح به نظر می‌رسد. همچنین گفته‌اند كه «ایار» بدون تشدید معادل «یار»‌بوده است37. مردم معتقد بودند كه پایه و اساس تصوف بر اصول عیاری نهاده شده است و در واقع عیاری صورت مادی و جسمانی صفا و عرفان بوده است. می‌گفتند: جوانمردی جسم و تن آدمیت است و اگر این جسم و تن روح یابد تبدیل به تصوف می‌شود38. عیاران كسانی بودند كه فتوت و جوانمردی را حرفه خویش قرار داده بودند39. تشكیلاتی منظم داشتند، هرده تن سرپرستی به نام «عریف» ـ به معنی شناسنده و كارگزار قوم ـ هر ده عریف یك «نقیب» و هر ده نقیب یك قائد (=سرهنگ) و هر ده قائد یك امیر داشت40.

عیار را گاهی «شاطر» به معنی چالاك، دلاور و ... (جمع آن شُطَّار) هم می‌گفتند41. در زبان فارسی هنوز در زبان مردم كلماتی رد و بدل می‌شوند كه علاوه بر معنی لغوی خود به طور كنایی به معنی جوانمرد و خوش‌قول و حامی به كار می‌روند و بسیاری از آن كلمات بار معنایی مثبت دارند. نظیر: اخ، اخی، اخوی، برادر، داداش (داش)، مشهدی(مشدی) (داش‌مشدی)، لوطی و ...42. در اوایل قرن پنجم در شهرهای شام گروهی جوانمردان پدید آمدند كه آنان را «احداث» و هر یك تن را «حَدَث» می‌نامیدند. این كلمه در عهد صفویه به ایران و زبان فارسی وارد شده است43. در اواخر عهد بنی‌امیه یعنی در ثلث اول قرن دوم هجری در شام و عراق طبقه‌یی از مردم كه فتیان خوانده می‌شدند، برای تفریح و می‌گساری و آوازخوانی فراهم آمدند44. در قرن سوم جوانمردان در فساد و رذایل غوطه‌ور شده بودند45.

فتی و دیگر كلمات مترادف آن كه نخست با شجاعت و بخشندگی معادل بود، به مرور به ایثار و برخاستن از هوای نفس تغییر معنی داد46. بدون تردید بعضی از صفات اهل فتوت، به ویژه از خودگذشتگی و ایثار، به مكتب نیشابور راه یافته است، اما معلوم نیست از چه راهی و توسط چه كسانی؟47.

در فتوت‌نامه ها نخستین پیشروان اهل فتوت را آدم صفی(ع)، ابراهیم خلیل(ع) و حضرت محمد(ص) و پس ازایشان، حضرت علی‌بن‌ابی‌طالب(ع) و سلمان فارسی شمرده‌اند 48. آنان حاتم طایی را در سخاوت و حضرت علی(ع) را در شجاعت اسوه خود به حساب آورده‌اند49. فضیل‌بن عیاض (م187 هـ) و پوریای ولی ـ‌كه به صورت بوربای، بگسیار، بوكیار و بریار هم نقل كرده‌اند كه ملقب به قتالی خوارزمی (م722 هـ) است، كمال اهل فتوت و عرفان بوده‌اند تا نوبت به الناصرلدین‌الله خلیفه عباسی رسیده است50.

فرقه‌های فتوت متعدد شده بود. در اواسط قرن چهارم هجری عیاران و فتیان كوشیدند تا راه و رسم و مسلك خویش را به تكیه‌گاهی دینی متكی سازند و فتوت را بر اصلی دینی نسبت دهند. خواه این اسناد درست باشد و خواه مورد تردید گروهی باشد. همین امر، نفاقی بین بیوت و قبایل و احزاب جوانمردان برانگیخت و آنان برای سركوب دیگران به فرقه‌ها و گروه‌های متعدد تقسیم شدند. این فتنه و آشوب خطری بزرگ برای دولت عباسی و پادشاهان آل‌بویه پیش آورد. از این مبارزه جوانمردان و عیاران كه با دولت و قدرت حاكمه آن زمان داشتند، در كتب تواریخ اشاراتی بیش نمانده است. مخصوصاً وقتی كه فتوت سیمای عیاری و شاطری یافت، یا شاطران و عیاران خود را جوانمرد خواندند ـ كه نتیجه هر دو یكی است ـ این اشارتها كم‌تر می‌شود. مثلاً از عیب‌هایی كه بر مستكفی خلیفه عباسی (333 ـ 334 هـ) می‌گرفتند یكی این بود كه سخن گفتن او به عیاران می‌مانست و قبل از رسیدن به خلافت پرنده‌باز بود و با كمان گروهه تیراندازی و نشانه‌گیری می‌كرد و برای لهو و لعب و گشت و گذار به بستان‌ها می‌رفت و این كارها جزو عادت‌های جوانمردان آن عصر بوده است.51

الناصرلدین الله (575 ـ 662 هـ) جامه فتوت پوشید كه آن را سرابیل الفتوه یا لباس الفتوه می‌گفتند و كاس فتوت كه آب و نمك بود نوشیدو سیدالفتیان نام گرفت.52 پیوستن الناصرلدین‌الله به گروه فتیان و پوشیدن سراویل جزو وقایع بسیار بزرگ و قابل ملاحظه تاریخ فتوت بلكه بزرگ‌ترین حادثه آن است.53 فتوت ناصر در شرق و غرب رایج شد. ناصر به عزالدین كیكاووس بن‌كیخسروبن قلج ارسلان سلجوقی (م 625 هـ) سراویل فتوت فرستاد.54 شیفتگی به آیین فتوت همه فرمانروایان عصر را زیر چتر خود قرار داد و در مصر و شام و آسیای صغیر و بسیاری بلاد حكام و فرمانروایان به آیین فتوت رو كردند.55

الناصر منشوری برای سران احزاب جوانمردان صادر كرد كه در آن منشور نخست گفت: آنچه در آن تردید نیست این است كه اصل فتوت و منبع و مطلع آن حضرت امیرالمؤمنین علی‌بن ابی‌طالب(ع) است و تمام محاسن و آداب فتوت را از وی نقل می‌كنند و تمام بیوت و قبایل فتیان خود را بدو منسوب می‌دارند و برادری جوانمردی را تقلیدی از برادری و برادرخواندگی آن حضرت با رسول اكرم(ص) می‌دانند...56 در اینكه حضرت علی‌بن ابی‌طالب(ع) را شاه مردان و مولی‌الموالی لقب داده‌اند، احتمالاً تا حدی وابسته بدان است كه آن حضرت اولین كسی بود كه در باب موالی نوعی همدردی و همدلی نشان می‌داد.57

باری فتوت بدانگونه كه ناصر خلیفه شروع كرد نوعی حزب سیاسی به شمار می‌آمد. امرا و رجال دولت در ممالک و بلاد مختلف بدان منسوب شدند. اندك اندك به نظامات شوالیه‌ها در اروپای قرون وسطی شباهت پیدا كرد. لاف زدن و تظاهر از لوازم احوال اینگونه فتیان بود و انحطاط مفهوم واقعی فتوت نیز از لوازم آن.58 فتوت در عصر ممالیك ـ نیمه دوم قرن هفتم ـ رواج پیدا كرد و در عراق روی به تراجع نهاد.59 در سال 656 هجری كه دولت عباسیان سقوط كرد، فترتی در كار فتوت پدید آمد.60 بعد از سقوط خلافت عباسیان فتوت به صورت یك تشكیلات رسمی سیاسی و اجتماعی از بین رفت. از این زمان به بعد جنبه اخلاقی و اجتماعی آیین فتوت بر جنبه سیاسی آن غالب آمد.61 اگر فتوت ناصری با سقوط خلافت در عراق خاتمه یافت، در قلمرو سلجوقیان روم همچنان ادامه داشت و حاصل ادبی آن تألیف یك سلسله فتوت‌نامه در آداب فتوت بود.62

شاید مجال آن رسیده باشد كه پیش از بحثی كوتاه درباره ملامتیه، به رغم این گفته كه فتوت نیز مانند تصوف قابل تعریف نیست، چند تعریف از فتوت نقل كنیم كه ملامت را هم تعریف كرده باشیم:

حسن بصری(م110 هـ) مفهوم فتوت را در آیه قرآن كریم یافته است: «ان‌الله یأمر بالعدل و الاحسان وایتاء ذی‌القربی و ینهی عن‌الفحشاء و المنكر یعظكم لعلكم تذكرون»: خداوند به عدل و احسان به خویشاوندان فرمان می‌دهد و از فحشا و زشتكاری و ستم نهی می‌كند. شما را پند می‌دهد، باشد كه پذیرای پند شوید (نحل، 16/90)63

امام جعفر صادق(ع) (148هـ) برای جوانمرد دو شرط قرار داده و یكی از آن دو شرط را كه ایمان باشد، برتر از تقوی قرار داده و فرموده است كه خداوند اصحاب كهف را به سبب ایمان آنان، «فِتْیه» خوانده است:

«اَلْفتی مَنْ آمَنَ باللهِ وَ اتقی، اِنّ اصحابَ الكهفِ كانوا كهولاً فَسَمْاهُمُ اللهُ فِتْیه بایمانِهم: جوانمرد كسی است كه مؤمن به خدا و پرهیزگار باشد، اصحاب كهف میان سال بودند، به سبب ایمانی كه داشتند خداوند آنان را جوانمرد خواند. »64

گفتند از: هركس كه با نفس خود مخالفت كند در حقیقت جوانمرد است.65

لایق نام جوانمرد كسی است كه همه فضایل و خصائل انبیا و اولیا را در خود دارد و با این همه خود را كوچك می‌شمارد و هرگز اندیشه به خود راه نمی‌دهد كه به جایی رسیده است. 66

میرسیدشریف جرجانی (م 816 هـ) تعریف لغوی و اصطلاحی فتوت را با این عبارات آورده است: الفتوه فی‌اللغه السخاء و الكرم، و فی‌اصطلاح اهل الحقیقه هی اَن تؤثر الخلق علی نفسك بالدنیا و الآخره: فتوت در لغت بخشندگی و جوانمردی است و در اصطلاح اهل حقیقت، ایثار و مقدم داشتن مردم بر خویشتن است در دنیا و آخرت.67

پیش از بحث درباره ملامتیه جالب است یادآوری شود كه چند تن از پیشروان ملامت یا خود به تعریف فتوت برخاسته‌اند و یا از آنان تعریف فتوت را پرسیده‌اند. از ابوحفص حداد (م 264 هـ) ـ كه ملامتیان بزرگ نیشابور همه پرورش‌یافتگان مكتب وی بوده‌اند ـ از فتوت پرسیدند. گفت: فتوت در عمل به كار آید، معامله است نه سخن. 68

حمدون قصار (م 271 هـ) كه پیشوای ملامتیان بود، از نوح عیار نیشابوری كه به فتوت مشهور بوده و «جمله عیاران» نیشابور «در فرمان او» بوده‌اند، پرسید كه جوانمردی چیست؟ نوح گفت: جوانمردی تو یا جوانمردی من؟ گفت: از آنِ هر دو. جواب داد: جوانمردی من آن است كه این قبا بیرون كنم و مرقّعه بپوشم و از شرم خلق اندر آن جامه از معصیت بپرهیزم، اما جوانمردی تو آن است كه مرقّعه بیرون كنی تا تو به خلق و خلق به تو فتنه نگردید. پس جوانمردی من حفظ شریعت بود بر اظهار و از آن تو حفظ حقیقت بر اسرار.»69

دعوی از خصال صوفیه است. اگر در بعضی جوانمردان صوفی یا صوفیان جوانمرد دعوی برتری و امتیاز بر دیگران دیده شود، آن را باید از ناحیه تصوّف دانست نه فتوّت.70 در این باب ادّعای ابلیس، فرعون و حلاّج شایان توجه است:

«حسین [بن منصور حلاّج] در شطح گوید كه مناضلت (=تیراندازی، مجازاً نبرد، دفاع) با ابلیس و فرعون كردم در باب فتوّت. ابلیس گفت: اگر سجود كردمی آدم را، اسم فتوّت از من بیفتادی. فرعون گفت: كه اگر ایمان به رسول او بیاوردمی، اسم فتوّت من از من بیفتادی. من گفتم كه اگر از دعوی خویش رجوع كردمی، از بساط فتوّت بیفتادمی...»71

اما ملامت راه گروهی بود كه از میان اهل تصوّف علیه تشكیلات عریض و طویل‌شده تصوف واكنش نشان دادند. نام خود را از دو آیه قرآن كریم برگزیده‌اند: «یا ایها الّذین آمنوا من یرتدّ منكم عن دینه فسوف یأتی اللهُ بقومٍ یحبّهم و یحبّونه اذلّه علی المؤمنین اعزّه علی الكافرین یجاهدون فی سبیل الله و لایخافون لومه لائمٍ ذلك فضل الله یؤتیه من یشاءُ والله واسعٌ علیمٌ.» ای كسانی كه ایمان آورده‌اید هر كه از شما از دینش برگردد، چه باك! زودا كه خداوند مردمی را بیاورد كه دوستشان بدارد و دوستش بدارند. در برابر مؤمنان فروتنند و در برابر كافران سركش، در راه خدا جهاد می‌كنند و از ملامت هیچ ملامتگری نمی‌هراسند، این فضل خداست كه به هركس كه خواهد ارزانی دارد و خداوند بخشاینده و داناست (مائده، 5/54). و آیه دوم در باب نفس است كه فرماید: «لا اقسم بیوم القیامه ولا اقسم بالنّفس اللوّامه.»: سوگند می‌خورم به روز قیامت و سوگند می‌خورم به نفس ملامتگر (قیامه، 75/1-2). شعار اهل ملامت هم دو آیه دیگر است: «قُل هذه سبیلی ادعوا الی الله علی بصیره انا و من اتّبعنی و سبحان الله و ما انا من المشركین.»: بگو راه من این است، من و پیروانم همگان را در عین بصیرت به سوی خدا می‌خوانیم، منزّه است خدا و من از مشركان نیستم (یوسف، 12/108)؛ آیه دوم: «ادع الی سبیل ربّك بالحكمه و الموعظه الحسنه و جادلهم بالّتی هی احسن انّ ربّك هو اعلم بمن ضلّ عن سبیله و هو اعلم بالمهتدین.»: مردم را با حكمت و اندرز نیكو به راه پروردگارت بخوان و با بهترین شیوه با آنان مجادله كن، زیرا پروردگار تو به كسانی كه از راه او منحرف شده‌اند آگاه‌تر است و هدایت‌یافتگان را بهتر می‌شناسد (نحل، 16/125).

ملامت در واقع واكنش علیه صوفیان متظاهر است. صوفیان در برابر ملامتیان راههای گوناگون در پیش گرفته‌اند. هجویری مؤلّف كشف‌المحجوب صوفیان را فراتر از ملامتیان می‌داند. سهروردی هم از همان عقیده جانبداری می‌كند.72 اما ابوعبدالرحمن سلمی ملامت را مرتبه‌یی بلندتر می‌داند. ابن‌عربی و میرسید شریف جرجانی هم طرفدار همین نظریه هستند.73

ملامت چیست و ملامتی كیست؟ ملامت ـ چنانكه گفتیم ـ واكنش علیه تصوّف افراطی است. ملامتی چه چیز یا چه كسی را نكوهش می‌كند؟ آیا او به ملامت خود برخاسته است؟ آیا می‌خواهد كه مردم او را ملامت كنند؟ آیا آنچه قابل نكوهش است، دنیاست؟ ملامتی بر آن است كه مردم ظاهر او را ملامت كنند و او خود باطن نفس خویش را.74

گفته‌اند ملامتیه را نباید از اهل فتوّت جدا كرد.75 طریقه اهل ملامت نقطه انعطافی است كه زهد آشكار صوفیه را به نوعی زهد پنهانی بدل كرده است.76 مكتب ملامتیه نیشابور با حركت دیگری مرتبط است كه نه دینی است و نه صوفیانه و آن همان فتوّت است.77 وقتی می‌خواهند ملامت را تعریف كنند به سخنان اهل فتوت اشاره می‌كنند. بخش اعظم تعالیم ملامتیه مأخوذ از آداب و اخلاق اهل فتوت است.78 سلمی هنگام برشمردن صفات ملامتیه مهم‌ترین صفات اهل فتوّت را برمی‌شمارد. بنیان‌گذاران مكتب ملامتیه ملامت خود را نوعی از فتوّت و مردانگی دانسته و خود را فتیان و رجال نامیده‌اند.79 اگر جهاد را به معنی صوفیانه و ملامتی آن درنظر بگیریم، مقصود جهاد با نفس خواهد بود.80

برخی پیوند فتوّت را با ملامت انكار كرده‌اند. مرحوم فروزانفر با این نظر ابوالعلاء عفیفی كه ملامت را با فتوّت مرتبط دانسته موافق نیست، او معتقد است كه فتیان به اعمال خود می‌نازیدند در حالی كه ملامتیان نیكی خود را پنهان و بدی را آشكار می‌ساختند. آنان طالب شهرت و اینان خواهان گمنامی یا بدنامی بودند.81

در پایان مقال باید گفت: ملامت و فتوّت هر دو یك چیزند، یكی طرز فكر را نشان می‌دهد و دیگری آن طرز فكر را میان مردم می‌پراكند.82 سلمی از تأمّل در وجه آموزش‌های «فتوّت»آمیز در میان صوفیه كتاب‌الفتوّه خود را پرداخته و از تأمّل در وجه اخلاص و مبارزه با «ریای» تصوّف كتاب‌الملامتیه خود را شكل داده است. همان‌گونه كه ما گروهی به نام فتیان نداریم بلكه همان صوفیه‌اند كه در باب فتوّت سخن می‌گویند، به همان شیوه نیز گروهی شناخته شده از قبل به نام ملامتیه نداشته‌ایم، این ملامتیه همان صوفیه‌اند كه درباره مبارزه با «ریا» و اخلاص سخن می‌گویند.83 به هرحال «حدس می‌زنم ـ و این حدس قدری جسارت‌آمیز است ـ كه سلمی این مذهب صوفیانه [یعنی ملامتیه] را خود شكل داده و یك جریان خاص به نام ملامتیه آفریده است.84 دو دلیل استاد شفیعی در این مورد را در صفحات داده شده از كتاب قلندریه در تاریخ ایشان مطالعه كنید.

حال در بعضی اظهارنظرها باید دوباره تأمّل كرد و جای پاره ای كلمات را تغییر داد. واعظ كاشفی در مفصل‌ترین كتاب مربوط به فتوت، یعنی فتوت‌نامه سلطانی می‌نویسد: «بدان كه علم فتوت علمی شریف است و شعبه‌ای است از علم تصوف و توحید و اكابر عالم در این علم رساله‌ها ساخته‌اند و در صفت و توجیه كمال او نسخه‌ها پرداخته...».85

در مقدمه كتاب فتوت نامه می‌خوانیم: «تصوف می‌خواست راه خود را در میان مردم كوچه و بازار نیز بگشاید. برای این كار آیین فتوت پدید آمد. فتوت تصوفی است عوامانه و راه و رسم‌های آن ساده و عملی و درخور فهم پیشه‌وران و صنعتگران و خلاصه عامه مردم است...» 86 در حالی كه فتوت میان مردم راه باز كرده بود و...

اصطلاحات فتوت

در فتوت‌نامه‌ها اصطلاحاتی است كه فتیان آنها را به كار می‌برند كه تعداد آنها تقریباً بیست و پنج كلمه به ترتیب زیر است:

1. بیتْ: اسم طایفه است كه به صنعتی مخصوص ورای منفرد از سایر طوایف فتیان ممتاز باشند./ 2. حزب: طایفه‌یی باشند منسوب به یك شخص... احزاب متفق باشند و با یكدیگر محاضره كنند، اما بیوت مختلف باشند. / 3. نسبت: انتهای جوانمردی است با كبیر خویش و اجداد او. / 4. كبیر: آنكه شرب این از نهر او بوده باشد بی‌واسطه، یعنی قدح از او خورده باشد./ 5. زعیم: زعیم قوم آن بود كه قوم اقتدا به رأی او كنند. / 6. جدّ: كبیر كبیر بود و بر قریب و بعید اطلاق كنند./ 7. رفیق: دو كس باشند به یك بیت منسوب و جماعتی را كه منسوب به یك پدر و یك جد باشند هم رفقا خوانند. اكنون رفیق مطلق بر پدر اطلاق كنند./ 8. مُسائل: به منزلت برادر باشد یعنی آنكه قدح از دست پدران این كس خورده باشد و ایشان را عدیلان نیز گویند./ 9. دیگر: آن بود كه در فتوت نیامده باشد خواه اصلی بود بر یاد كسی هرگز شرب نكرده باشد و خواه از دست كسی كرده كه فتوت او باطل است./ 10. دَكِش: آن است كه صاحب فتوت بوده باشد و اكنون متغیر شده. / 11. نَقیل: در اصل آن است كه انتقال از پدر یا جد كرده باشد و اكنون بر كسی اطلاق می‌كنند كه انتقال به باطل كرده باشد./ 12. وكیل: آن است كه كبیر فعلی كه او را جایز بود بدو تفویض كرده باشد و باید كه وكیل را صلاحیت آن كار باشد. / 13. نقیب: آن است كه از قبل زعیم منصوب باشد جهت سعی در مصالح فتیان و او را واسطه باشد میان ایشان در هر باب به مثابَت ترجمان. / 14. شَدّ: بستن میان است جهت امتحان و آن مبدأ عهد و انعقاد فتوت است. / 15. تكمیل: سراویل یا سلاح دادن است. / 16. شُرب: خوردن آب و نمك است از قدح بریا و كبیری تا بدو منسوب شود. / 17. محاصَره: موافقت فتیان است در شرب. / 18. اجتماع: گرد آمدن اخوان است در یك مجلس جهت تألیف قلوب. / 19. نقله: انتقال است به نام یعنی بزرگی را رها كردن و كبیری دیگر را پدر و كبیر خود قرار دادن. / 20. اَخذ: آن است كه كبیر فتوت از صغیر بازستاند جهت عیبی كه در او یابد. / 21. رَمْی: آن است كه صغیر فتوت رد كند یا كبیر جهت عیبی كه در او یابد، و هیچ یك بی‌محاكمه و اثبات عیب جایز نباشد. / 22. محاكمه: تداعی و تناكر است در عیب پیش زعیم قوم یا نزد حَكَمی كه خصمین بدو راضی باشند. / 23. عیب: ارتكاب منهی است و آن مبطل فتوت است چون كبایر، یا موجب نقصان آن چون صغایر. / 24. وقف: منع كردن متهم است از محاصَره و در توقف داشتن حكم که یا به بینت یا برائت به ثبوت رسد. / 25. هبه: بخشیدن كبیر است رفیق را به كبیری دیگری و بعضی این معنی جایز ندانسته‌اند چه تصرف است در حُرّ.89

نكات مشترك در فتوت‌نامه‌ها

1. فتوت خوی‌های نیك است. / 2. فتوت از پیامبران مانده است.

3. فتوت از پیامبران به محمد (ص) رسیده و از وی به علی (ع) و علی(ع) قطب فتوت است. / 4. علی (ع) كمر هفده تن را بسته است. / 5. شرایط فتوت: وفا،‌ راستی، امانت، جوانمردی، نصیحت به اخوان و ... است. / 6. به هنگام بستن كمر ـ‌كه پیوستن به آیین است ـ كمر و شكم آن كس از حرام و زبانش از غیبت بسته می‌شود. / 7. به افراد مشرك، كافر، دلال، دروغگو، دزد، ستمگر... كمر بسته نمی‌شود. / 8. شرابخواران، زناكاران، لوطیان، دروغگویان... از فتوت ساقط می‌شوند. / 9. فتوت سه گونه است: قولی، شربی و سیفی (سیفی در اكثر فتوت‌نامه‌ها نیست). / 10. پوشش فتوت شلوار و شدّ‌است. خرقه، تاج و تراش بعدها علاوه شده است. / 11. سلسله فتوت شبیه سلسله‌های تصوف است. / 12. به پیامبر (ص) به وسیله جبرئیل خرقه و لباس فتوت آمده، آن حضرت آنها را به علی (ع) داده است. / 13. سفره اخی باید گشوده و خود او صاحب علم و جوانمرد باشد. / 14. همكاری میان اهل فتوت استوار است.

محل اجتماع فتیان را زاویه می‌گفتند90 زاویه به معنی خلوتخانه، اتاقی در خانقاه یا جای دیگر كه به خلوت و ریاضت شیخ یا فقرا اختصاص داده شد. زاویه را تكیه هم می‌گفتند كه محفل اطعام فقرا و پذیرایی از واردین بود. زاویه اخیان مانند انجمن و محفل ارباب فتوّت بود. مركز صنفی هم شمرده می‌شد. برای شاخه سیفی ارباب فتوّت به مثابه باشگاه ورزشی بود.91 لنگر جایی بود كه در آنجا هر روز به مردم طعام می‌دادند. خانقاه یا خوردنگاه صوفیان. گویند لنگر شیخ جام و لنگر شاه قاسم انوار در خراسان شهرت دارد.92

رباط مخصوصاً در ممالك اسلامی شرق مانند خانقاه محل تجمع صوفیان شده بود. بعدها به معنی كاروانسراهای میان راه برای تعویض اسبان درآمد. در همین معنی است كه شاعران دنیا را به رباط دو در، مانند كرده‌اند93. حافظ گفته است:

ازین رباط دو در چون ضرورتست رحیل

رواق و طاق و معیشت چه سربلند و چه پست94

نام دیگر خانقاه و منزل درویشان تكیه است. تكیه‌در ایران حسینیه را گویند كه در آن تعزیه‌خوانی كنند. آستان یا آستانه هم خانقاهی است كه پیر طریقت در آنجا مدفون باشد. كلمه درگاه هم به همین معنی است. در ایران آستان تربت امامان و امامزادگان را گویند. آستان قدس و آستانه اشرفیه از آن تربت‌ها هستند. خانقاه رایج‌ترین نامی است كه در مورد محل تجمع درویشان و صوفیان به كار می‌رود. این كلمه فارسی از خانه + گاه (پسوند مكان) كه خانگاه نوشته می‌شده، خانقاه و مخفف آن خانقه از این كلمه است95.

پس از قرن هفتم جوانمردان عَلَمی داشتند مخصوص كه آن را «طوق» می‌گفتند و هر خانقاهی علمی مخصوص داشت كه آن را «پاتوق» می‌گفتند96.

شرایط و آداب و اركان فتوّت

در این باب در فتوّت نامه‌ها، بویژه فتوّت‌نامه سلطانی به جزئیات شرایط و آداب و اركان پرداخته‌اند كه حتی به اختصار هم در این مقوله نمی‌توان آورد. مهم‌ترین نكته كه اهل فتوّت بدان معتقدند و از مولای متقیان علی علیه‌السلام نقل كرده‌اند اهمیت استاد است. واعظ كاشفی این سطرهای درخشان را در بیان استاد شدّ، و شرایط آن آورده است.

«بدان كه هیچ كاری بی‌استاد میسر نمی‌شود و هر كه بی‌استاد كاری‌كند بی‌بنیاد باشد. از شاه ولایت(ع) منقول است كه اگر كسی به مرتبه كشف و كرامات رسد و كارهای كلی از او در وجود آید و او را استادی به استادی درست نباشد از او هیچ كاری نیاید و كار او هیچ چیز را نشاید...»97

در شرایط استاد شدّ، شش شرط نقل كرده است: اول استادی كامل میان وی بسته باشد...، دوم هر صفت كه در فتوّت ذكر كردیم در او باشد... سوم خرده‌های طریقت بداند... چهارم اسناد میان بستن خود تا رسول(ص) را بداند... پنجم میان فرزند را در محفلی بندد كه شیخ و نقیب و... حضور داشته باشند... ششم ملاحظه حال فرزند نماید كه لایق هست كه شدّ بدو رساند یا نه؟

سپس شش ركن میان بستن را توضیح می‌دهد. ده ادب میان بستن را بیان می‌كند. سپس شرایط شاگردی را برمی‌شمارد و هشت ركن از اركان شاگردی را توضیح می‌دهد. كاش این اركان در همه سطوح آموزشی به راستی رعایت شود. انواع شدّها را با تصویر مشخص می‌كند. در فصلی دیگر كیفیت میان بستن را با خطبه‌هایی كه در اثنای بستن كمر خوانده می‌شوند نقل می‌كند. خِرقه و سایر لباسهای اهل فقر را در یازده فصل بیان می‌كند. دربابی دیگر آداب اهل طریق و دیگر مسائل را در سیصد و نود و سه صفحه توضیح می‌دهد. مصحح كتاب مرحوم استاد دكتر محمدجعفر محجوب در مقدمه‌یی مفصل، احتمال داده است كه فصل هفتم ناتمام مانده است وگویا حدود نیم یا دست كم پنج دوازدهم آن نوشته نشده است98. به هرحال علاقه‌مندان به تفصیل باید حداقل فتوّت‌نامه‌های معروفی را كه چاپ شده است مورد مطالعه قرار دهند. مطلبی كه برخی از پژوهشگران متذكر شده‌اند این است كه كمربستن فتیان از اصول كستی بستن در آیین زردشت اخذ شده است99.

نكته دیگری كه ابن بطوطه مراكشی در سفرنامه خود در توصیف «برادران جوانمرد» یا «گروه فتوّت» بدان اشاره می‌كند می‌گوید: «این گروه در غریب‌نوازی و اطعام و برآوردن حوائج مردم و دستگیری از مظلومان و كشتن شرطه‌ها و سایر همدستان آنها از اهل شر در تمام دنیا بی‌نظیرند...100 در توضیح شرطه استاد دكترمحمدعلی موحد مترجم سفرنامه این مطالب را افزوده‌اند: «شرطه به معنی پلیس و مأمور انتظامات است و مجازاً به عوانان و كارگزاران حكومت جابر اطلاق می‌شود و در اینجا همین معنی مراد است یا چاقوكشان و باجگیرانی كه با قرق كردن محله‌ها از مردم باج می‌گرفتند»101.

اصول جوانمردی، عیاری و ملامت

اصل جوانمردی سه چیز است: یكی آنكه هرچه گویی بكنی، و دیگر آنكه خلاف راستی نگویی، سوم آنكه شكیب را كاربندی، زیرا هر صفتی كه تعلق دارد به جوانمردی به زیر آن سه چیز است.102

اما در عیاری نه اصل بود: 1. رازداری، 2. راستی، 3. یاری درماندگان، 4. عفت، 5. فداكاری، 6. بی‌نیازی، 7. دوست دوست و دشمن دشمن بودن، 8. برادرخواندگی و خواهرخواندگی، 9. سوگند عیاران 103

اما اساس ملامت: تقوی و زهد مستور عاری از هرگونه دعوی و تظاهراست.104 عادات پسندیده‌ای كه اهل فتوت داشتند، از دیرباز در میان مردم ما پسندیده بوده است. پایبندی به قول و شرف در معاملات كه پشتوانه اخلاقی فعالیت‌های بازرگانی در شهرهاست، یك مبنای اخلاقی فتوت شمرده می‌شود، و بی‌نیازی از مراجع قدرت كه لازمه محترفه شهری و مخالف تعهد و التزام بدوی نسبت به بزرگ قبیله بود، هر دو حاكی از ارتباط مفهوم فتوت با حیات شهری است.105 بعضی پیشه‌ها كه در نزد مزدیسنان «مكروه» شناخته می‌شد، انتقال این تصور در جامعه اسلامی عراق و خراسان نیز مثل جامعه سامانی سبب شد كه بعضی حرفه‌ها مكروه تلقی شده باشد. 106

اجتناب از شهرت و قبول در نزد خلق كه جهت اخلاص در عمل ضروری بود، سبب می‌شد كه اهل فتوت از هر آنچه آنها را به عنوان زاهد و عالم و عارف ممتاز می‌كند، خویشتن را كنار بكشند. همین نكته آنان را بیشتر به طبقات اهل حرفه نزدیك می‌كرد و سبب مزید رواج طریقه آنان میان اهل بازار باشد... 107

جوانمردی و فتوت در میان كشتی‌گیران و ورزشكاران هم رایج بود و یكی از نامورترین پیشروان آنان یكی جوانمرد قصاب بود. پهلوان محمود خوارزمی متخلص به قتالی و معروف به پوربای ولی ـ یا پوریای ولی ـ هم از آنان بودند. 108

در میان اهل فتوت هر فنی (صنفی) مرشدی دارد. مثلاً ابونصر عبدالله مرشد نساجان، عُمر بربری مرشد خبازان، سلمان مرشد آرایشگران و داود(ع) مرشد آهنگران بود...109

پانوشت‌ها:

1. مجموعه آثار ابوعبدالرحمن سلمی، 2، 207 و بعد. / 2. همان، 335 و بعد. / 3. ملامتیان و صوفیان و جوانمردان، كابل، 1344. / 4. قلندریه، 22. / 5. همان، 158. / 6. سرچشمه تصوف در ایران، 130؛ تاریخ اجتماعی ایران، جلد1، 634. / 7. تصوف در یكصد پرسش و پاسخ، 133. / 8. فتوت‌نامه سلطانی، مقدمه، هشتاد و پنج. / 9. مجموعه آثار سلمی، 2، 210. / 10. قلندریه، 115. / 11. همان، 161. / 12. در جستجوی فتوت، 345. / 13. ملامتیان و صوفیان و...، 20. / 14. همان، 28 ـ 29. / 15. مجموعه آثار سلمی، 2، 337. / 16. سرچشمه تصوف در ایران، 133. / 17. فتوت‌نامه سلطانی، مقدمه یازده و هشتاد.

18. Deyimler ve Terimler, III, 27 – 28

19. مجموعه آثار سلمی، 2، 352 ـ 353. / 20. فتوت در سرزمین‌های اسلامی، 9. / 21. در جستجوی تصوف، 347. / 22. مجموعه آثار سلمی، 2، 209. / 23. فتوت در سرزمین‌های اسلامی، 14. / 24. فتوت‌نامه سلطانی، 20. / 25. سفرنامه ابن‌بطوطه، 1، 347. / 26. همان، 348. / 27. تصوف در یكصد پرسش و پاسخ‌، 137. / 28. در جستجوی تصوف، 1، 356. / 29. سرچشمه تصوف در ایران، 160. / 30. فتوت در سرزمین‌های اسلامی، 10. / 31. همان، 144. / 32. سرچشمه تصوف در ایران، 131. / 33. تصوف در یكصد پرسش و پاسخ، 135. / 34. دائره‌المعارف فارسی، 2، 1788. / 35. آیین جوانمردی، مقاله مرحوم خانلری، 170. / 36. از بیانات شفاهی مرحوم‌ ادیب طوسی سركلاس درس. / 37. قلندریه، 546. / 38. آیین جوانمردی، باستانی، 158. / 39. فتوت‌نامه سلطانی، مقدمه هشتاد و سه. / 40. آیین جوانمردان، عیاران و جنبش‌های اجتماعی، باستانی، 155. / 41. مجموعه آثار سلمی، 2، 365. / 42. سرچشمه تصوف در ایران، 133. / 43. فتوت‌نامه سلطانی، مقدمه، سی و یك و پانوشت. / 44. همان، مقدمه، نوزده. / 45. همان، مقدمه، بیست و یك. / 46. فتوت‌نامه سلطانی، مقدمه، یازده. / 47. مجموعه آثار سلمی، 2، 361. / 48. سرچشمه تصوف در ایران، 140 ـ 141. / 49. مجموعه آثار سلمی، 2، 209. / 50. در جستجوی تصوف، 352. / 51. فتوت‌نامه سلطانی، مقدمه، بیست و نه. / 52. مجموعه آثار سلمی، 2، 209. / 53. آیین جوانمردان، مقاله محجوب، 179. / 54. فتوت‌نامه سلطانی، مقدمه، شصت و شصت و یك. 55. قلندریه، 534. / 56. فتوت‌نامه سلانی، مقدمه، پنجاه و پنج و پنجاه و شش. / 57. در جستجوی تصوف، 351. / 58. همان، همان صفحه. / 59. فتوت‌نامه سلطانی، مقدمه، هفتاد و چهار. / 60. همان، هفتاد و سه. / 61. فتوت‌نامه سلطانی، مقدمه، هشتاد و هشت. / 62. جستجو در تصوف ایران، 351. / 63. فتوت‌نامه سلطانی، مقدمه، یازده. / 64. تصوف در یكصد پرسش و پاسخ، 131. / 65. كشاف اصطلاحات الفنون، 2، 1156. / 66. آیین جوانمردی، مقاله دكتر باستانی، 158 ـ 159. / 67. التعریفات، 165. / 68. مجموعه آثار سلمی، 2، 362. / 69. جستجو در تصوف ایران، 340؛ كشف‌المحجوب، 228؛ قلندریه، 22 و پانوشت. / 70. مجموعه آثار سلمی، 2، 354 ـ 355. / 71. شرح شطحیات، 373، فرهنگ لغات و اصطلاحات عرفانی، 618 ـ 619. / 72ـ تصوف در یكصد پرسش و پاسخ، 126. / 73. همان، 127. / 74. ملامتیان، صوفیان و جوانمردان، 11 ـ 12. / 75. تصوف در یكصد پرسش و پاسخ، 139. / 76. در جستجوی تصوف، 342. / 77. مجموعه آثار سلمی، 2، 357. / 78. همان، 356. / 79. همان، 355. / 80. همان، 344. / 81. شرح مثنوی شریف، مرحوم فروزانفر، 2، 735. / 82. تصوف در یكصد پرسش و پاسخ، 130. / 83. قلندریه، 113. / 84. همان، 111. / 85. فتوت‌نامه سلطانی، 5. / 86. همان، مقدمه، هفتاد و هفت. / 87. فتوت در كشورهای اسلامی و مآخذ آن. / 88. ملامت و ملامتیان. / 89. فتوت در كشورهای اسلامی، 46 و بعد؛ رسائل جوانمردان، 75 و بعد؛ نفایس‌الفنون، 2، 120 و بعد. / 90. سرچشمه تصوف در ایران، 146./ 91. فتوت در كشورهای اسلامی، 10./ 92. لغت‌نامه دهخدا، ذیل: لنگر. / 93. دایره‌المعارف فارسی، 1، 1072. / 94. دیوان حافظ، قزوین، غزل 25، بیت 4. / 95. برهان قاطع، 2، 708. / 96. سرچشمه تصوف در ایران، 146. / 97. فتوت‌نامه سلطانی، 97. / 98. همان، مقدمه، صدو نه. / 99. یكصد پرسش و پاسخ، 136؛ سرچشمه تصوف در ایران، 145. / 100. سفرنامه ابن‌بطوطه، 1، 347؛ سرچشمه تصوف در ایران، 155. / 101. همان، 554. / 102. قابوسنامه، 246؛ آیین جوانمردان، 156. / 103. آیین جوانمردان، خانلری، 171 و بعد. / 104. در جستجوی تصوف، 339. / 105. همان، 347. / 106. همان، 348. / 107. همان، 344. / 108. سرچشمه تصوف در ایران، 143 ـ 144. / 109. تصوف در یكصد پرسش و پاسخ، 138. / 91. فتوت در كشورهای اسلامی ، 10. / 92. لغت نامه دهخدا ذیل: لنگر. / 93. دایره المعارف فارسی، 1، 1072. / 94. دیوان حافظ، قزوین، غزل 25، بیت 4. / 95. برهان قاطع، 2، 708. / 96. سرچشمه تصوف در ایران، 146. / 97. فتوت نامه سلطانی،97. / 98. همان، مقدمه، صد و نه. / 99. یكصد پرسش و پاسخ، 136، سرچشمه تصوف در ایران، 145. / 100. سفرنامه ابن بطوطه،1، 347، سرچشمه تصوف در ایران ،155. / 101. همان ، 554. / 102. قابوسنامه، 246 یا آیین جوانمردان، 156. / 103 آیین جوانمردان، خانلری، 171 و بعد. / 104. در جستجوی تصوف ،339. / 105. همان، 347. / 106. همان، 348. / 107. همان 344. / 108. سرچشمه تصوف در ایران،143-144. / 109. تصوف و یكصد پرسش و پاسخ، 138 .

منبع: اطلاعات حکمت و معرفت، سال پنجم ، مجله شماره 6

نظر دهید