مجالی تازه برای پژوهشی گسترده و دامنه‌دار/ حسین معصومی‌همدانی

1395/3/16 ۱۰:۴۹

موضوع تاریخ علم در ایران و به‌ویژه تاریخ علم در دوران قاجار، موضوع بسیاری گسترده‌ای است که به پژوهش‌های بسیار مفصل نیاز دارد. انگیزه ما برای برگزاری چنین کنفرانسی بسیار متنوع بود. پایان‌نامه چند نفر از دانشجویان این پژوهشگاه، به نحوی به علم در دوران قاجار مربوط می‌شد. علاوه بر این، با آثار افراد دیگری هم که مستقلا یا در مؤسسه‌های دیگر به این موضوع پرداخته بودند، آشنا بودیم.

هرجا صحبت از ورود علوم جدید به ایران باشد، افرادی تاریخ علم دوران قاجار را تاریخ انتقال یک‌جانبه دانسته‌ها از غرب به ایران تصور می‌کنند و نقش جامعه علمی بومی را تنها ایستادگی در برابر آن می‌دانند، اما برخلاف این نظر یا باور، واکنش علم بومی در این دوران نه همواره به صورت مواجهه و مقابله بوده است و نه می‌توان چهره‌های بارز این علم را مظهر مقاومت جهل در برابر علم دانست. با همه ضعفی که ایران در همه زمینه‌ها و از جمله علم، در این دوران به آن دچار بود، باز هم برخی از مراکز علمی ایران فعال بودند و همچنان کار علم را به شیوه گذشته ادامه می‌دادند. وجود این مراکز و شخصیت‌هایی که از این مراکز برخاسته‌اند، نقش فعالی که برخی از ایشان در ورود علم جدید به ایران ایفا کرده‌اند و تصوری که ایشان از علم و نقش اجتماعی و فرهنگی آن داشته‌اند، در نحوه ورود علم جدید به ایران و در نوع پذیرش و گسترش آن بسیار مؤثر بوده است. برای بررسی ابعاد فعالیت‌های مؤسسه‌های علمی ایران در دوره قاجار و همچنین نوع مواجهه دانشمندان آن دوران با علوم قدیم و جدید، کنفرانسی با عنوان «رویارویی علوم قدیم و جدید در عصر قاجار» در روزهای شنبه و یکشنبه هشتم و نهم خرداد در پژوهشکده تاریخ علم دانشگاه تهران برگزار شد. هدف این همایش آن بود که به‌دور از کلی‌گویی‌های مرسوم، این رابطه پیچیده و چندجانبه را از راه مطالعات مستقیم و موردی در چند حوزه بررسی کند تا شاید از این راه، بخشی از تاریخ این دوران، که این‌همه به ما نزدیک و این‌همه برای ما ناشناخته است، روشن‌تر شود.

****

موضوع تاریخ علم در ایران و به‌ویژه تاریخ علم در دوران قاجار، موضوع بسیاری گسترده‌ای است که به پژوهش‌های بسیار مفصل نیاز دارد. انگیزه ما برای برگزاری چنین کنفرانسی بسیار متنوع بود. پایان‌نامه چند نفر از دانشجویان این پژوهشگاه، به نحوی به علم در دوران قاجار مربوط می‌شد. علاوه بر این، با آثار افراد دیگری هم که مستقلا یا در مؤسسه‌های دیگر به این موضوع پرداخته بودند، آشنا بودیم. به‌همین‌دلیل مناسب دیدیم نتایج این پژو‌هش‌ها عرضه شود. اهمیت تاریخ علم در دوران قاجار بر کسی پوشیده نیست. به گمان من، باید به دو دلیل مهم به تاریخ علم قاجار بپردازیم؛ دلیل اول آنکه دوره قاجار، تاریخ بلافصل ماست و دلیل دیگر اینکه ما از هیچ دوره تاریخی دیگری، به اندازه دوره قاجار، اسناد در اختیار نداریم.  متأسفانه در زمینه تاریخ‌نگاری علم در دوران قاجار دو خطا رخ داده است؛ اول آنکه در ذهن برخی افراد، دوران قاجار صرفا یادآور دوران زوال و انحطاط است و درنتیجه گمان می‌برند از لحاظ علمی هم دوران زوال و انحطاط است و در این دوران هیچ‌گونه علمی پدیدار نشده است. دیگر آنکه گمان می‌کنند علم اروپا در این دوران وارد یک برهوت علمی شده است و بنابر این، نقش ایرانیان در این ماجرا، فقط اخذ علم جدید (بدون هیچ‌گونه مشارکت یا سازگارکردن) است. متأسفانه بسیاری از پژوهش‌هایی که در زمینه تأسیس دارالفنون یا مؤسسات علمی و آموزشی در این زمان انجام شده، به این نقطه‌ضعف دچار است. چند دهه است که به موضوع ورود علوم جدید در ایران توجه می‌شود که ازاین‌میان می‌توان به افرادی مانند ایرج افشار، فریدون آدمیت، هما ناطق، عباس اقبال و... اشاره کرد که در این حوزه سهم قابل‌توجهی داشتند. به باور من، تاریخ علم قاجار درحقیقت از جای دیگر آغاز شده است و در این زمینه باید به دو موضوع مهم توجه کرد؛ یکی اینکه تاریخ ورود علم جدید به ایران است که از لحاظ زمانی، زودتر از قاجار (یعنی از دوران صفویه و حتی قبل از آن) شروع شده است. دیگر اینکه این تاریخ علم، ادامه تاریخ علم دوران اسلامی است. در زمینه چگونگی ورود علوم جدید به ایران نیز افراد بسیاری پژوهش‌های ارزنده‌ای انجام دادند. خود من هم در زمینه تاریخ نجوم این دوره پژوهش کرده‌ام که همین موضوع باعث شده است برخی از دانشجویان، پایان‌نامه‌هایشان را درباره تاریخ علم این دوران انتخاب کنند.  همان‌گونه که گفتم، ورود علوم نوین به ایران و چگونگی رویارویی آن با علوم قدیم در ایران، موضوعی دامنه‌دارتر است، اما نکته مهم این است در دوره قاجار مقدار انبوهی از علوم وارد ایران می‌شود که پیش از آن سابقه نداشته است. علاوه بر آن، با تأسیس نهادهای علمی، این علوم جدید را بیشتر به مردم معرفی کردند. پژوهش در زمینه تاریخ علم ایران در دوران قاجار بسیار ضروری است و می‌تواند ابهام‌های بسیاری را روشن کند. احتمالا بسیاری از شما این عبارت را شنیده‌اید که مدرسه دارالفنون را که به همت امیرکبیر تأسیس شده است، هم‌ارز یا معادل پلی‌تکنیک پاریس بود. چنین قیاس‌های مع‌الفارقی، به برخی نتیجه‌گیری‌های کلان تاریخی میدان می‌دهد. برای مثال برخی می‌گویند ما که صدوهفتاد، هشتاد ‌سال پیش چنین‌وچنان بودیم، پس چرا امروز به این وضع مبتلا شدیم و علم‌مان آن‌قدرها هم پیش نرفته است؟ یکی از اولین پژوهش‌هایی که در این پژوهشکده تاریخ علم انجام شد، درباره سطح علمی آموزش ریاضی در دارالفنون بود. درمجموع از آن پژوهش مشخص شد سطح ریاضی در دارالفنون در سطح ریاضی دبیرستان بود اما پلی‌تکنیک پاریس یکی از بزرگ‌ترین مراکز علمی ریاضی در زمان خود بود. امیدواریم برگزاری چنین کنفرانس‌هایی، امکان شناخت دقیق‌‌تری از علم دوران قاجار برایمان فراهم کند.

منبع: روزنامه شرق