1395/3/5 ۰۹:۰۲
صد و سی و پنجمین جلسه شورای عالی انقلاب فرهنگی، 15 دی ماه سال 1366، طرح تأسیس «فرهنگستان علوم» و «فرهنگستان علوم پزشکی» جمهوری اسلامی ایران را تصویب کرد و پس از تصویب اساسنامه‌ها در مجلس شورای اسلامی، تقریباً همزمان با «فرهنگستان زبان و ادب فارسی» آغاز به کار کردند و می‌توان گفت که رسماً در سال 1369 این نهادها وظایف محوله خود را عهده‌دار شدند.
نهادی کاربردی یا تشریفاتی؟!
مهسا رمضانی: صد و سی و پنجمین جلسه شورای عالی انقلاب فرهنگی، 15 دی ماه سال 1366، طرح تأسیس «فرهنگستان علوم» و «فرهنگستان علوم پزشکی» جمهوری اسلامی ایران را تصویب کرد و پس از تصویب اساسنامه‌ها در مجلس شورای اسلامی، تقریباً همزمان با «فرهنگستان زبان و ادب فارسی» آغاز به کار کردند و می‌توان گفت که رسماً در سال 1369 این نهادها وظایف محوله خود را عهده‌دار شدند. این در حالی است که شورای عالی انقلاب فرهنگی در جلسه 439 خود مورخ 25 اردیبهشت ماه سال 1377، اساسنامه «فرهنگستان هنر» را نیز تصویب کرد و فرهنگستان هنر به عنوان چهارمین فرهنگستان جمهوری اسلامی ایران کار خود را کلید زد. حال این سؤال پیش میآید که اساساً ماهیت و فلسفه وجودی فرهنگستان‌ها در جامعه ما چیست؟ فرهنگستان‌ها در چه نسبتی با دانشگاه‌ها قرار می‌گیرند؟ اگر قرار است که فرهنگستان‌ها کاری موازی با دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها داشته باشند، پس «فصل ممیز» آنها چیست؟ و اگر مسئولیتی متفاوت از سایر نهادهای علمی دارند، ردپای اثرگذاری آنها را باید در کجا و چه حوزه‌هایی جست‌و‌جو کرد؟ و اساساً فرهنگستان‌ها در جغرافیای فکری ما و در حیطه سیاستگذاری‌های علمی چه وزن و اعتباری دارند؟ دکتر مهدی گلشنی، استاد فلسفه علم دانشگاه صنعتی شریف که از سال 1357 به عنوان عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی در این سازمان فعالیت می‌کند، دارای دیدگاه‌های قابل تأملی در رابطه با نقش فرهنگستان‌ها در جغرافیای فکری ما است. گلشنی، خود از اعضای پیوسته فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران از ابتدای تأسیس این نهاد تاکنون بوده است و بنیانگذاری «فلسفه علم» در دانشگاه صنعتی شریف نیز با نام او گره خورده است. استاد گلشنی در کنار فعالیت‌هایی که در زمینه فلسفه علم دارد، در زمینه الهیات، پژوهش‌های دینی و مطالعات تطبیقی میان دو حوزه «علم و دین» نیز صاحب‌نظر است. او برنده دو جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران نیز بوده است. با توجه به حضور مستمر او در فرهنگستان علوم، پیرامون «ارزیابی کارنامه فرهنگستان‌ها» با او به گفتوگو نشستیم که ماحصل آن از نظرتان می‌گذرد.
*****
جناب دکتر گلشنی! به اعتقاد شما، ماهیت و فلسفه وجودی فرهنگستان‌ها در جامعه ما چیست؟ و آنها در جغرافیای فکری ما در چه موقعیتی ایستاده‌اند؟
«فرهنگستان‌ها» از نخبگان علمی کشور در رشته‌های مختلف تشکیل می‌شوند و امتیاز آنها نسبت به سایر مجامع علمی، در «جامعیت علمی» این نهاد است؛ چراکه کلیت جهات علمی را محل تأمل خود قرار می‌دهند. با این حال، در برخی از کشورها، تعداد زیادی از مراکز تحقیقاتی به فرهنگستان‌ها وابسته هستند. فرهنگستان‌ها در بسیاری از کشورها، «نقش خط‌دهی به سیاست‌‌های علمی کشور» را دارند تا اگر جایی ناهنجاری و انحرافی دیدند، تذکر دهند.
معتقدم که فرهنگستان‌ها باید «نقش ارشادی» داشته و «رصدی کلی از وضعیت علم و فناوری در کشور» داشته باشند. به خاطر دارم که چند سال پیش که کنکور سراسری روندی غیرعادی را دنبال می‌کرد، در مجمع عمومی فرهنگستان علوم، این مسأله طرح شد. اما واقعیت قضیه این است که غالب سیاستمداران ما آنچنان که باید شأنی برای فرهنگستان‌ها قائل نیستند و بیشتر به آنها به صورت «نهادهای تشریفاتی» نگاه می‌کنند.
این کم‌‌توجهی به نقش فرهنگستان‌ها، در جریان تعیین «نقشه جامع علمی کشور» نیز تکرار شد و شورای عالی انقلاب فرهنگی خود به تنهایی مسئولیت آن را برعهده گرفت. من آن زمان پیشنهاد کردم که «سیاستگذاری برای علوم پایه» را به گروه علوم پایه «فرهنگستان علوم» ارجاع دهند. خوشبختانه در نهایت با پشتیبانی ریاست دولت نهم، چنین شد.
واقعیت این است که دولت‌ها کمتر مسائل و موضوعات‌شان را به فرهنگستان‌ها ارجاع می‌دهند، در صورتی که فرهنگستان‌ها به خاطر «ماهیت» و «ترکیبی» که دارند، می‌توانند بسیار مثمرثمر باشند.
از دیگر بزنگاه‌هایی که فرهنگستان‌ها می‌توانستند به عنوان راهنما اثرگذار باشند، ساز و کارهای مربوط به تغییر ساختار آموزش و پرورش است. من چند سال پیش پیشنهاد دادم که در برنامه‌ریزی دروس این نهاد حتماً با فرهنگستان علوم و گروه علوم پایه آن مشورت شود که متأسفانه باز توجهی نشد. امروزه که مجدداً ساختار آموزش و پرورش و دانشگاه تغییرات جدیدی را تجربه می‌کنند، قطعاً می‌توان از فرهنگستان‌ها و اعضای آن بهره گرفت.
به «نقش ارشادی» فرهنگستان‌ها اشاره کردید؛ علاوه بر این، چه رسالت دیگری برعهده این نهاد است؟
من در درجه اول برای فرهنگستان‌ها «نقش ارشادی» قائل هستم تا با توجه به تخصص و دانش اعضای آن، پیشنهادهایی سازنده برای ارتقای علمی جامعه ارائه کنند و در درجه دوم «نقش اصلاحی» برای آنها قائلم تا چنانچه جایی ناهنجاری دیدند، برای اصلاح آن اقدام کنند.
ما امروز هم در دانشگاه‌ها و هم در آموزش و پرورش با ناهنجاری‌های بسیاری مواجه هستیم. به نظر من، فرهنگستان‌های علوم و زبان و ادب فارسی می‌تواند نقش بسیار مهمی در اصلاح آنها داشته باشد.
متأسفانه در حال حاضر مشاهده می‌شود که فرهنگستان‌ها به هیبت مجامعی درآمده‌اند که در آنها افراد دور هم جمع می‌شوند و بحث‌های کارشناسی مطرح می‌کنند ولی ماحصل کار آنها تأثیر چندانی در برنامه‌ریزی‌های کشور ندارد. اما از آنجا که از غالب دانشگاه‌های معتبر کشور در فرهنگستان‌ها نماینده‌ای وجود دارد، می‌توان فرهنگستان‌ها را انعکاس و بازتاب صدای همه دانشگاه‌ها معرفی کرد. بنابراین آنها می‌توانند با پرداختن به منافع عمومی کشور، به ارتقای علمی آن کمک کنند. اما متأسفانه این هدف، عملاً از سوی دولتمردان ما مورد غفلت قرار گرفته است.
پیشنهادتان برای فعال‌تر و کاربردی‌تر شدن فرهنگستان‌ها چیست؟
من معتقدم که نخست باید خود فرهنگستان‌ها، با توجه به سرمایه‌های فکری و انسانی که دارند، تعیین کنند که کجا‌ها می‌توانند به کشور خدمت کنند، فلسفه وجودی‌شان چیست، برای ارتقای فکر و اندیشه جامعه چه برنامه‌هایی دارند و چه نقشی را می‌خواهند ایفا کنند؟ سپس آنها باید نتایج بررسی‌های خود را در قالب پیشنهاداتی به دولت ارائه کنند. از طرف دیگر دولت باید روشن کند که چه جایگاهی را برای این نهادهای علمی قائل است؟ زیرا بهره نگرفتن از چنین مجامعی، با توجه به نقشی که می‌توانند در سرنوشت فکری و علمی کشور ایفا کنند، خسران بزرگی به حساب میآید.
وقتی نهادی در جامعه تعریف می‌شود، باید اثر آن نیز در جامعه دیده شود، مخصوصاً اگر این نهاد در بردارنده افراد تراز اول در هر حوزه‌ای باشد.
نقد دیگری که به فعالیت فرهنگستان‌ها وارد می‌شود، چینش اعضای آن است، برخی منتقدان چنین اظهار نظر می‌کنند که اگر دانش‌آموختگان «سیاستگذاری علمی» در فرهنگستان‌ها به کار گرفته شوند، این سازمان با کارایی بالاتری به فعالیت خود ادامه خواهد داد، چقدر با این دیدگاه همدل هستید؟
من با این دیدگاه موافق نیستم، زیرا اصلاً ایرادی به ترکیب فعلی فرهنگستان‌ها نمیبینم. مثلاً ما در «فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران» تعدادی گروه داریم و از هر گروه معمولاً 2 نفر یا بیشتر در مجمع عمومی شرکت می‌کنند؛ اینها اعضای پیوسته هستند و بقیه اعضای وابسته. برای مثال، در گروه فیزیک، اساتید برتر حوزههای مختلف این دانش حضور دارند و در ریاضی و سایر علوم نیز این مسأله حاکم است. واقعیت این است که حتی‌المقدور سعی شده است تا اشخاص برتر هر رشته در فرهنگستان‌ها عضو شوند؛ چراکه مثلاً 3-2 نفر نمی‌توانند همه حوزههای فیزیک را پوشش دهند. از این رو، معتقدم که فرهنگستان‌ها در صورتی می‌توانند نقش «ارشادی» و «اصلاحی» خود را داشته باشند که نماینده‌ای از هر حوزه علمی در خود داشته باشند؛ زیرا «سیاستگذاران علمی» مادامی می‌توانند سیاستگذاری درستی داشته باشند که درک درستی از مسائل هر حوزه علمی داشته باشند و این امر میسر نمی‌شود مگر با همفکری همه حوزههای علمی.
چقدر فرهنگستان را می‌توان در حوزه «پارا-آکادمی‌ها» دسته‌بندی کرد؟
شأن فرهنگستان‌ها بالاتر است و در آن دسته قرار نمی‌گیرد. به نظر من، جایگاه فرهنگستان‌ها فوق‌دانشگاهی است زیرا فرهنگستان‌ها تنها وظیفه بررسی فعالیت‌‌های نهادهای آکادمیک را برعهده ندارند بلکه «بررسی وضعیت علمی کشور» به صورتی کلی را مدنظر دارند؛ اینکه آیا دانشگاه‌ها وظیفه‌شان را نسبت به صنعت انجام داده‌اند؟ آیا صنعت وظیفه‌اش را در برابر دانشگاه‌ها انجام داده است؟ فرهنگستان‌ها در واقع جایی برای نظارت بر این امور هستند. اما واقعیت این است که من چنین نظارتی را نمیبینم.
پس به اعتقاد شما فرهنگستان‌ها باید قدرتی مجزای از دولت داشته باشند؟
به نظر من باید چنین استقلالی وجود داشته باشد تا آنها بتوانند بدون خوف به فعالیت‌ها و مسئولیت‌های علمی‌شان بپردازند، حرف‌هایشان را بزنند و «نقش ارشادی»شان را ایفا کنند.
آینده فرهنگستان‌ها را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
به صورت فعلی چندان آنها را مؤثر نمیبینم، اما معتقدم که برای تثبیت جایگاه آنها، باید نقش مؤثری برای آنها قائل شد. علت اینکه بر این امر تأکید می‌کنم این است که فرهنگستان‌ها یک نهاد فوق‌دانشگاهی و بیرون دانشگاهی هستند و صرفاً به دانشگاه‌ها نظر ندارند بلکه «منافع کشور» را مدنظر دارند. به علاوه اعضای آنها افرادی برگزیده هستند و بنابراین باید از آنها ایده خواست و مسائل مهم را به آنها ارجاع داد و آنها یک بُعد مشورتی قوی برای سیاستگذاران فراهم کنند، چیزی که متأسفانه امروزه کمتر با این ساز و کار دیده می‌شود.
منبع: روزنامه ایران
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید