چرا انقلاب فرهنگی در نزدیکی دو نهاد آموزشی سنتی و مدرن ایران موفق نبود؟

1395/2/5 ۱۰:۴۱

با تاسیس دانشگاه تهران در دوره رضاشاه نهاد آموزش عالی در ایران در قالب رسمی پایه‌گذاری شد. گرچه پیشینه آموزش عالی نوین در ایران به اواسط حکومت قاجاریه بر‌می‌گردد؛ یعنی دوره‌ای که از تاسیس دارالفنون به همت میرزا تقی‌خان امیر‌کبیر آغاز شد و دانشگاه تهران نیز در ابتدا با تلفیق بسیاری از مدارس که بعد از دارالفنون به وجود آمدند، میسر شد

چالشی که همچنان باقی است
 

شاهین زینعلی:  با تاسیس دانشگاه تهران در دوره رضاشاه نهاد آموزش عالی در ایران در قالب رسمی پایه‌گذاری شد. گرچه پیشینه آموزش عالی نوین در ایران به اواسط حکومت قاجاریه بر‌می‌گردد؛ یعنی دوره‌ای که از تاسیس دارالفنون به همت میرزا تقی‌خان امیر‌کبیر آغاز شد و دانشگاه تهران نیز در ابتدا با تلفیق بسیاری از مدارس که بعد از دارالفنون به وجود آمدند، میسر شد. بر‌خلاف اروپا، که نهاد دانشگاه در آن محصول تحولات بنیادین «حوزه‌های علمیه» بزرگی مانند کمبریج و آکسفورد و سوربن و تبدیل این نهادهای برآمده از قرون میانه به نهادهایی مدرن بود، نهاد دانشگاه در ایران از زمان شکل‌گیری بدون کوچک‌ترین نسبتی با مراکز سنتی، یعنی حوزه‌های علمیه، شکل گرفت. شاید به تعبیری بتوان پا را از این هم فراتر گذاشت و شکل‌گیری دانشگاه در ایران را نه بدون نسبت؛ بلکه در تقابل با حوزه‌های علمیه در ایران ارزیابی کرد.
آنچه بعدها در سخنان بنیانگذار انقلاب اسلامی به‌عنوان «وحدت حوزه و دانشگاه» نمود یافت محصول تقابلی چند دهه‌ای بود میان نهادی که با تقلید مو به مو از نمونه‌های اروپایی شکل گرفت و نهادی که سابقه چند‌صد ساله داشت. هر چند برخی صاحب‌نظران مانند سید‌جواد طباطبایی تصلب سنت تفکر در حوزه‌های علمیه را دلیل امتناع تحولش به دانشگاه می‌دانند؛ اما این به معنای نفوذ نکردن حوزه‌های علمیه در جامعه آن روز ایران نیست؛ نفوذی که در دوران رضاشاه سعی در به حاشیه راندنش شد و پس از روی کار آمدن محمدرضاشاه رابطه پیچیده، چند‌وجهی و متناقض میان نهاد حوزه و نهاد دولت برقرار شد؛ رابطه‌ای که درنهایت منجر به فتح نهاد دولت از سوی نهاد حوزه شد.
اما وحدت حوزه و دانشگاه، دو نهاد قدرتمند نیز به آسانی ممکن نبود. آنچه در اروپا اتفاق افتاد گرچه «دانشگاه» را در امتداد «حوزه» قرار داد، اما به تعبیر مفسران تاریخ اندیشه در اروپا شامل یک گسست بنیادین نیز می‌شد. در ایران نیز نهاد دانشگاه گرچه با تقلید از اروپا ایجاد شد، اما ذات مدرن دانشگاه با نهاد سنتی حوزه که بر‌خلاف اروپا در ایران همچنان ذی‌نفوذ و قدرتمند خودنمایی می‌کرد، قابل جمع نبود.  پس از انقلاب ایران سه نیروی عمده در کشور میدان‌دار اصلی صحنه سیاسی بودند: گروه‌های چپ، گروه‌های اسلامی و روحانیون و ملیون لیبرال. با استعفای مهدی بازرگان به‌عنوان نخست‌وزیر لیبرال‌منش دولت موقت، حائل میان گروه‌های غیر‌مذهبی و روحانیون از میان رفت و صحنه سیاسی دو قطبی شد. سایر گروه‌ها و جریان‌هایی که حاصل تلفیق تفکرات مذهبی، ملی یا چپ بودند نیز یا به یکی از این دو جبهه پیوستند یا به حاشیه رانده شدند. گروه‌های چپ در دانشگاه سنگر گرفتند و روحانیون انقلابی نیز نهادهای قدرتمند حکومتی را در اختیار داشتند. اکنون شرایطی ایجاد شده بود که تقابل دو نهاد دانشگاه و حوزه و به تقابل گروه‌های مسلح سنگر گرفته در دانشگاه ـ مانند چریک‌های فدایی و مجاهدین خلق ـ و حکومت انقلابی تبدیل شده بود. چنین شرایطی راه را برای توجیه برخورد قاطع با این‌ گروه‌ها باز کرد. در ۲۶ فروردین ۱۳۵۹، برنامه پرسش و پاسخ آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی با دانشجویان دانشگاه تبریز به تشنج کشیده شد و دانـشجویـان مسلمان پیرو خط امام با اشغال ساختمان مرکزی دانشگاه، اعلام کردند تا زمانی که پاکسازی دانشجویان، استادان و کارکنان دانشگاه به مرحله اجرا گذاشته نشود، ساختمان مرکزی را ترک نمی‌کنند. در پی این حادثه، تعدادی از دانشگاه‌های دیگر کشور نیز به‌طرز مشابهی به تصرف گروه‌های دانشجویی درآمد. امام خمینی(ره) نیز در ۲۹ فروردین همان سال، در سخنرانی‌ای اعلام کرد که «ما از محاصره اقتصادی و تجاوز نظامی نمی‌هراسیم. ما از دانشگاه‌های غربی و آموزش جوانان ما که در جهت منافع شرق و غرب است، می‌هراسیم.» در این روز شورای انقلاب در پی دیدار با امام مهلتی سه روزه به گروه‌ها و احزاب سیاسی برای تعطیلی دفاتر خود در دانشگاه‌های سراسر کشور داد؛ امری که با پایان مهلت تحقق نیافت و درنهایت منجر به درگیری میان گروه‌های سیاسی در دانشگاه و بیرون دانشگاه شد و دانشگاه را وارد دوران تعطیلی سه ساله‌ای کرد که به تعبیر انقلابیون برای «پاکسازی» دانشگاه از «عناصر ضد انقلاب» لازم بود.

منبع: فرهیختگان