فقه محیط زیست / آیت‌الله دكتر سیدمصطفی محقق داماد - بخش دهم و پایانی

1393/3/20 ۰۷:۳۰

قواعد فقهی می‌تواند مستند بسیاری از فتاوای زیست محیطی باشد. برای نمونه: مسأله 1ـ چنانچه كارشناسان و متخصصان، بلندمرتبه‌سازی در مناطق مسكونی را موجب ایجاد مشكلات اقلیمی اعلام دارند، چنین اقداماتی تجاوز به منافع عمومی محسوب و در نتیجه شرعاً‌ حرام خواهد بود.

نتیجه‌گیریهای فقهی

قواعد فقهی می‌تواند مستند بسیاری از فتاوای زیست محیطی باشد. برای نمونه:

مسأله 1ـ چنانچه كارشناسان و متخصصان، بلندمرتبه‌سازی در مناطق مسكونی را موجب ایجاد مشكلات اقلیمی اعلام دارند، چنین اقداماتی تجاوز به منافع عمومی محسوب و در نتیجه شرعاً‌ حرام خواهد بود.

مسأله 2ـ چنانچه به نظر كارشناسان در منطقه‌ای كه منابع زیرزمینی با مشكل كم‌آبی رو بروست، استخراج بی‌رویه آب به منظور بهره‌گیری و استفاده مقاصد شخصی مانند پركردن استخرهای شنای تفریحی در منازل شخصی، تجاوز به حقوق عمومی محسوب و شرعاً حرام است. پرداخت بهای آب، به اداره آب این مشكل را حل نمی‌كند.

مسأله 3ـ هرچند اصلاح درختان جنگل‌های كشور عملی ضروری و لازم است، ولی قطع آنها به منظور توسعه فضای مسكونی چنانچه به نظر كارشناسان موجب تخریب منابع زیستی و عوامل سالم‌سازی محیط است، تجاوز به منافع عمومی و شرعاً حرام می‌باشد.

مسأله 4ـ سرازیر كردن فاضلاب منازل و نیز فضولات و زباله كارخانجات و سایر اماكن به نهرها، دریاها و نیز به منابع آبهای زیرزمینی شرعاً حرام است.

مسأله 5ـ ایجاد كارخانجات دودزا بدون نصب فیلترهای تصفیه گازهای مضر در مناطقی كه موجب تخریب و اضرار به منابع زیستی می‌گردد، از مصادیق تجاوز به منافع عمومی و شرعاً حرام است.

مسأله 6ـ استفاده اشخاص حقیقی و یا حقوقی از وسایط نقلیه دودزا كه به نظر كارشناسان موجب آلوده ساختن هوا می‌گردد، حرام و در برخی موارد موجب ضمان شرعی است.

مسأله 7ـ قرار دادن ظروف زباله در اماكنی كه موجب ایجاد حشرات ناقل بیماری می‌گردد و فضا را آلوده می‌سازد، حرام و موجب ضمان است.

مسأله 8 ـ ریختن زوائد میوه‌‌جات و غیره در معابر عمومی كه امكان فراهم آوردن عوامل زیان‌آور گردد، حرام و در صورت ورود زیان، موجب ضمان است.

مسأله 9ـ ایجاد آلودگیهای صوتی چنانچه در حدی باشد كه موجب اضرار به شهروندان باشد، حرام و موجب ضمان است.

مسأله 10ـ دولت موظف است كه نسبت به عوامل مخرب محیط زیست اقدامات پیشگیرانه كند و در صورت سهل‌انگاری، شهروندان حق مطالبه دارند.

مسأله 11ـ هنگام درگیری مسلحانه با دشمن، به كار بردن سلاحهایی كه موجب تخریب منابع زیست محیطی می‌گردد، حرام و ممنوع است. آلوده نمودن آبها با استفاده از مواد مسموم‌كننده و میكروبی به منظور از بین بردن منابع طبیعی، كشتزارها و مزارع و همچنین حیوانات اهلی و وحشی در بلاد كفر ممنوع است.

از فقهای معاصر آیت‌الله منتظری این سؤال را به نحو مستدل پاسخ داده‌اند. متن پاسخ ایشان به شرح زیر است: «آلوده كردن آبها، زمینها و اتلاف حیوانات ـ هر چند در بلاد كفر ـ جایز نیست،... حتی در موارد جنگ نیز نباید مجاهدان متعرض درختان و حیوانات و... شوند.»1 ایشان برای پاسخ خود به سه دلیل فقه تمسك نموده‌اند:

الف) آیه شریفه «و اذا تولّی، سعی فی ‌الارض‌‌لیفسد فیها و یهلك الحرث و النسل و الله لایحب‌الفساد: چون قدرت یابد، در زمین به راه افتد تا در آن فساد كند و كشت و نسل را نابود نماید، و خداوند فساد را دوست ندارد.» (بقره، 205) به نظر ایشان تخریب منابع زیستی مشمول این آیه شریفه می‌باشد.

ب) حدیث زیر: عن ابی‌حمزه الثمالی، عن ابی‌عبدالله(ع) قال: كان رسول‌الله (ص) اذا اراد ان یبعث سریه، دعاهم، فأجلسهم بین یدیهه ثم یقول: سیروا بسم‌الله و بالله و فی‌سبیل ‌الله و علی ملّه رسول‌الله؛ لاتغلوا و لا تمثلوا و لا تغدروا و لا تقتلوا شیخاً فانیاً و لاصبیاً و لا امرأه و لا تقطعوا شجرا.2

ترجمه حدیث: ابی‌حمزة ثمالی از امام صادق (ع) نقل می‌كند كه فرمودند: رویة رسول خدا(ص) این بود كه هرگاه می‌خواست گروهی را برای درگیریهای مسلحانه اعزام كند، آنان را جمع می‌كرد و همه را می‌نشانید و می‌فرمود: به نام خدا و با توكل بر او و برای او حركت كنید و مقید به دین و سنت پیامبر خدا عمل كنید. هرگز كسی را به غل و زنجیر مكِشید، و جنازه‌ها و بدن‌ دشمن را مثله مكنید (قطعه قطعه مكنید)، پیران ناتوان، كودكان و زنان را مكشید و درختی را قطع مكنید.

ج) مسعدة بن صدقه از امام صادق(ع) نظیر مضمون روایت نخستین را نقل با مطالبی افزون نقل می‌كند، به شرح زیر: عن مسعدة بن صدقه عن أبی عبدالله(ع) قال: إن النبی (ص) كان إذا بعث أمیراً له علی سریه، أمره بتقوی الله عز و جل فی خاصه نفسه، ثم فی أصحابه عامه، ثم یقول: اغز بسم‌الله و فی سبیل‌الله، قاتلوا من كفر بالله؛ لاتغدروا و لاتغلوا و لا تمثلوا و لا تقتلوا ولیداً و لا متبتلاً فی شاهق، و لا تحرقوا النخل و لا تغرقوه بالماء، و لا تقطعوا شجره مثمره و لا تحرقوا زرعا؛ لأنكم لا تدرون لعلكم تحتاجون إلیه و لا تعقروا من البهائم ممّا یؤكل لحمه...3

یعنی: رسول‌الله(ص) امیر لشكر را اولاً شخصاً و ثانیاً نسبت به لشكر رعایت تقوای الهی را گوشزد می‌فرمودند. سپس چنین می‌گفتند: برای خدا بجنگید و در راه او مهاجمان را دفع كنید و هرگز حیله و فریب به كار مبرید، كسی را به غل و زنجیر مكشید و جنازه‌ها مثله مكنید. هرگز درخت خرمایی را مسوزانید و آنها را در آب غرقاب مسازید و هیچ درخت میوه‌داری را قطع مكنید و هیچ زراعتی را به آتش مكشید، اینها مورد نیاز بشریت است و هرگز چهارپایان و حیوانات مأكول اللحم را در هنگام حمله پای نبرّید...

نتیجه‌گیری نهایی

با مطالعه مباحث ارائه شده به این نتیجه می‌رسیم كه ممنوعیت تعدی به منابع زیست محیطی و امر به حفظ آنها دقیقاً به منظور ارزش‌دار بودن و قداست آن منابع در فقه اسلامی و نه صرفاً به خاطر تجاوز به اموال و املاك دیگران است. به دیگر سخن نباید چنین پنداشت كه امر به حفظ و ممنوعیت اعمال تخریبی، به خاطر تجاوز به اموال و املاك دیگران است تا با رضایت صاحبان آنها مجاز گردد. منابع زیست محیطی از نظر حقوق اسلامی دارای عنوانی مستقل و رأساً از ارزش و قداست برخوردار است. آنچه در این بخش آمد، تلخیصی از رساله‌ای مستقل تحت عنوان «فقه محیط زیست» است كه ان‌شاءالله در فرصت مناسب منتشر خواهد شد.

* برگرفته از: الهیات محیط‌زیست

پی‌نوشتها:

1ـ حسینعلی منتظری، گنجینه استفتائات قضایی، مؤسسه قضا، ش 7368

2. حر عاملی، وسائل الشیعه، كتاب الجهاد، جهاد العدو، باب 15؛ كلینی، كافی، ج 5، صص 27 و 29.

3. همان منابع.