مرکزی که موجب مباهات هر ایرانی است/ احسان یارشاطر

1393/3/17 ۱۰:۴۱

دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی و مرکزی که آن را به طبع می‌رساند به نظر من مهمترین تاسیسی است که در جمهوری اسلامی در رشته علوم انسانی به وجود آمده است، تاسیسی که می‌تواند موجب مباهات هر ایرانی باشد. تاثیر آن در اشاعه اطلاعات درباره ایران و تاریخ و فرهنگ آن و پیشبرد ایران‌شناسی بیش از هر موسسه خصوصی دیگری بوده است. این مرکز که طی سالیان گذشته توسعه‌ای بیش از حد انتظار داشته است نتیجه همت والا و حسن‌تدبیر و مدیریت موثر جناب آقای کاظم موسوی بجنوردی، رئیس مرکز و مدیر دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی بوده است. حتی اطلاعی اجمالی از روش کار، تشکیلات، کتابخانه مرکز و دانشمندانی که به تهیه و تنظیم مطالب دایرةالمعارف بزرگ اسلامی پرداخته یا می‌پردازند موجب تحسینی عمیق و کم‌نظیر است.

دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی و مرکزی که آن را به طبع می‌رساند به نظر من مهمترین تاسیسی است که در جمهوری اسلامی در رشته علوم انسانی به وجود آمده است، تاسیسی که می‌تواند موجب مباهات هر ایرانی باشد. تاثیر آن در اشاعه اطلاعات درباره ایران و تاریخ و فرهنگ آن و پیشبرد ایران‌شناسی بیش از هر موسسه خصوصی دیگری بوده است. این مرکز که طی سالیان گذشته توسعه‌ای بیش از حد انتظار داشته است نتیجه همت والا و حسن‌تدبیر و مدیریت موثر جناب آقای کاظم موسوی بجنوردی، رئیس مرکز و مدیر دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی بوده است. حتی اطلاعی اجمالی از روش کار، تشکیلات، کتابخانه مرکز و دانشمندانی که به تهیه و تنظیم مطالب دایرةالمعارف بزرگ اسلامی پرداخته یا می‌پردازند موجب تحسینی عمیق و کم‌نظیر است.

دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی که به زبان فارسی انتشار می‌یابد و هم‌زمان ترجمه عربی و ترجمه ملخص انگلیسی آن نیز منتشر می‌شود همه ضوابطی را که دایرة‌المعارف‌های بزرگ دنیا در کشورهای پیشرفته رعایت می‌کنند به کار می‌برد. از این ضوابط می‌توان به خصوص پایبندی به تحقیق دقیق مطالب مقالات به صورتی کاملا علمی با پرهیز از مبالغه و بدون راه دادن حب و بغض و رعایت بی‌طرفی در ایراد مطالب را نام برد. نکته مهم دیگر در این زمینه، استناد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی به منابع کتبی و دوری جستن از ذکر مطالبی نامستند است. به دست دادن منابع اطلاع با ذکر سال و محل چاپ و شماره صفحه یا صفحات هر منبع از خصوصیات دیگر دایرةالمعارف بزرگ اسلامی است.

آنچه کار گردانندگان دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی را کمی دشوار می‌کند شمول فوق‌العاده آن است. این دایرةالمعارف بر عالم اسلام از اندونزی تا مراکش و آمریکای شمالی ناظر است. طبعا یافتن متخصص برای تالیف مقالاتی مربوط به کشورهایی دور از ایران مثل بنگلادش و مالزی و اسلام در برخی کشورهای آفریقایی و یا در میان سیاهان ایالات متحده، گاه غیرممکن و ناچار به اکتفا به منابع دست دوم است. ولی روشی که دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی برای تالیف مقالات برگزیده است و مبتنی بر جمع‌آوری منابع و قرار دادن آنها در اختیار کسی است که مقاله با امضای او منتشر می‌شود، موجب می‌شود که حتی اگر موضوع مقاله‌‌ای جزو مطالبی نباشد که مولف در آنها تخصص دارد، جمع‌آوری منابع و استفاده از آنها، مقاله قابل قبولی به دست ‌دهد. به هر حال چون تمرکز عمده دایرةالمعارف بزرگ اسلامی بر کشورهای فارسی‌زبان است این دشواری با استفاده از تحقیقات دست اول دانشمندان غیرایرانی حل می‌شود.

انتشار ترجمه انگلیسی دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی اقدامی بسیار بجا و سودمند است و فوائد زحماتی را که برای تدوین دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی کشیده می‌شود عام می‌کند. انتشار این ترجمه کار ساده‌ای نیست. حروفچینی آن، نقل کلمات فارسی و عربی به الفبای انگلیسی و تصحیح نمونه‌‌های مطبعی مقالات همه محتاج دقت‌نظر فوق‌‌العاده است. سال‌های بسیار بلکه بیش از یکی، دو قرن ما ایرانیان از علم و ابتکار و تحقیق مردم مغرب‌زمین سود جسته‌ایم، حال با انتشار تحقیقات ایرانی به زبان انگلیسی در ترجمه انگلیسی دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی نوبت آن به تدریج فرا می‌رسد که طالبان علم در مغرب زمین از تحقیقات دانشمندان ایرانی سود بجویند.

در ایران چندین بار کسانی به خیال انتشار دایره‌المعارف افتاده‌اند، ولی عموما در همان مراحل مقدماتی از کار بازمانده‌‌اند و مشکلات گوناگون چنین اقدامی مانع ادامه کار آنها شده است. باید سپاس داشت که کاری چنین عظیم در کف با کفایت مدیری مصمم و توانا که حسن‌تدبیر و کفایتش او را مدیری استثنایی و موفق می‌سازد، قرار گرفته است که نه‌تنها با وجود همه مشکلات انتشار دایرةالمعارف بزرگ اسلامی را ادامه داده است، بلکه روز به روز بر وسعت و فایده آن نیز افزوده است.

من برای اعتمادی که دانشمندان و اهل کتاب در ایران نسبت به دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی و مدیر آن پیدا کرده‌اند نظیری نمی‌شناسم، چه افراد عالم و خبیری که عمری را در کسب دانش و فراهم آوردن کتابخانه‌ای صرف کرده‌‌اند، وقتی قدم‌های پیک اجل را نزدیک دیده‌اند با کمال میل و رغبت همه کتابخانه و اسناد خود را به کتابخانه دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی سپرده‌اند. چه، مطمئن بوده‌اند که در مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی کتابخانه آنها بی‌فایده نخواهد ماند و با این اطمینان با خاطری آسوده کتابخانه و اسناد خود را در اختیار مرکز قرار داده‌اند.کافی است به یاد بیاوریم که ایرج افشار، عبدالحسین زرین‌کوب، محمدجواد مشکور، ماهیار نوابی و بسیاری دیگر چنین کرده‌اند.

دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی از یک سو از بهترین دانشمندان ایران در علوم انسانی مثل زنده‌یادان احمد تفضلی، عبدالحسین زرین‌کوب و ایرج افشار و دانشمندان عالیقدری مانند صادق سجادی، نصرالله پورجوادی، محمود امیدسالار، بدرالزمان قریب،‌ژاله آموزگار، جلال خالقی‌مطلق، سیدعلی آل داوود و عبدالحسین آذرنگ و دانشمندان متعدد دیگری که غالبا عضو شورای عالی علمی دایرةالمعارف بزرگ اسلامی و یا روسای بخش‌های مختلف آن هستند، سود برده است و هم مکتبی بوده برای تربیت دانشمندان جوانی که آماده آموختن بوده‌اند، و از این لحاظ مانند بهترین دانشگاه‌ها و گاه برتر از آنها بوده است.

باید بگویم در میان همه دانشمندانی که فهرست آنها در آغاز هر مجلد آمده و در تالیف مقالات شرکت کرده‌اند جای استادان فاضل احمد مهدوی دامغانی و محمدرضا شفیعی کدکنی برای من خالی است.

چه بسیار در ایران از کسانی که در قصد خیری توفیق نیافته‌اند شنیده می‌شود بی‌توفیقی خود را نتیجه اعمال یا مخالفت یا عدم مساعدت دیگران یا دولت و یا نتیجه فقر منابع مالی شمرده‌اند. اقدام و توفیق بی‌نظیر جناب آقای کاظم موسوی بجنوردی نشان می‌دهد آنجا که همتی بلند با تفکری صحیح و تدبیری درست توأم شود می‌توان شاهد مقصود را در آغوش گرفت.