1393/2/31 ۱۱:۳۴
«تاریخ ایران مدرن» نوشته یرواند آبراهامیان تحلیل و بازشناخت مسایل سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ایران در سده بیستم است. نویسنده به موضوع‌هایی نظیر دخالت‌های خارجی، نقش دودمان پهلوی و همچنین انقلاب اسلامی و جمهوری اسلامی ایران می‌پردازد. این كتاب را می‌توان تحلیل تاریخی و جامعه‌شناسی گذرایی از حوادث ایران در سده بیستم دانست.
یرواند آبراهامیان، استاد تاریخ كالج باروك دانشگاه نیویورك آثار متعددی درباره مسایل ایران نظیر «ایران بین دو انقلاب»، «کودتا: 28 مرداد سازمان سیا و ریشه‌های روابط ایران و آمریکا در عصر مدرن» منتشر كرده است. چاپ نهم «تاریخ ایران مدرن» سبب شد تا به این کتاب و رویدادهای عمده تاریخی آن نگاهی دقیق‌تر بیندازیم.
مترجم کتاب (محمدابراهیم فتاحی) در یادداشت كوتاه ابتدای كتاب، بر این نكته تاكید می‌كند كه آبراهامیان در پژوهش خود كلیات و روندهای عمده تاریخ معاصر ایران طی دو سده اخیر را بررسی می‌كند و چندان اشاره‌ای به جزییات رویدادها ندارد. از این رو تمركز اصلی نویسنده بر جمع‌بندی مسایل و تحلیل آن‌هاست. نویسنده نیز در آغاز یادآوری می‌كند كه اثر او یك پژوهش متعارف برای تاریخ‌دانان حرفه‌ای نیست بلكه شرح دگرگونی‌های اثرگذاری است كه در سده بیستم در ایران روی داده است و چون محور اصلی این دگرگونی‌ها دولت مركزی بوده، بنابراین توجه او بر چگونگی شكل‌گیری دولت و گسترش آن در سده بیستم است.
ایران وارد جهان مدرن شد
بر این پایه، آبراهامیان مقدمه كتاب را با شرح كوتاهی درباره جغرافیای طبیعی، هویت ایرانی، دگرگونی‌های عمیق زندگی ایرانیان در سده بیستم، جمعیت كشور، گویش‌های رایج در ایران، آغاز می‌كند و می‌نویسد كه در طی چنین فرآیندهایی بود كه «ایران وارد جهان مدرن» شد. از سویی دیگر، اشاره آبراهامیان بر مفهوم دولت در ایران قدیم و دگرگونی معنایی آن در حال حاضر، در خور یادآوری است.
او می‌نویسد: «واژه دولت طی سده‌های متوالی به معنای دولت شاهی بوده، اما این واژه هم اكنون به دولت به مفهوم كاملا مدرن آن تبدیل شده است.» تحولات ایران در ارتباط با مذهب تشیع از دیگر مباحثی است كه در مقدمه كتاب عنوان می‌شود. از این رو تلاش نویسنده بر این است تا چگونگی گذر ایران از سده بیستم را نشان دهد.
شاهان مستبد: دولت و جامعه در دوره قاجار
«تاریخ ایران مدرن» در شش فصل تدوین شده است. فصل نخست «شاهان مستبد: دولت و جامعه در دوره قاجار» نام دارد و شامل سه بخش است: دولت قاجار، جامعه در دوره قاجار، و دولت و جامعه. آبراهامیان در بخش نخست از اقتدار فراوان و بی قانون شاه قاجار یاد می‌كند و می‌نویسد: «شاه تمام كشور را ملك شخصی خود می‌دانست و می‌توانست مدعی همه اموال و املاك شود.» اما این فقط یك پوشش ظاهری بود و «به دلیل فقدان یك نظام دیوان سالاری و یك ارتش ثابت»، اقتدار شاه محدود بود و متكی به اعیان و متنفذان محلی. بحث‌های بعدی این فصل درباره وزارتخانه‌ها، نظام پیچیده مستوفی‌گری در ایران، وضعیت ارتش و نظامیان در این دوره، كاركرد وزارت عدلیه و دیگر وزارتخانه‌ها و وضعیت مذهبی ایران در آن روزگار است.
در بحث جامعه ایران در دوره قاجار، از جمعیت كشور و نقش قبایل و ایلات و عشایر یاد می‌شود و نیز ساكنان روستایی و شهری ایران مورد توجه قرار می‌گیرد، به ویژه به بافت شهر تهران و جمعیت و محلات آن پرداخته و از سوءاستفاده قاجاریان از رقابت‌های ایلی و قبیله‌ای در بخش «دولت و جامعه» یاد می‌شود. نتیجه‌گیری پایانی نویسنده چنین است كه: «قاجارها بیشتر با آلت دست قرار دادن سیستماتیك تقسیم بندی‌های اجتماعی و به ویژه تفاوت‌های فرقه‌ای، منطقه‌ای، نژادی، ایلی و طایفه‌ای بر ایران حكومت می‌كردند تا به واسطه نهادهای بوروكراتیك، اعمال زور یا توسل به الوهیت و تاریخ» (ص 71).
رفرم، انقلاب و جنگ بزرگ
فصل دوم كتاب یرواند آبراهامیان «رفرم، انقلاب و جنگ بزرگ» نام دارد و دربردارنده پنج بخش زیر است: ریشه‌های انقلاب (مشروطیت)، آغاز انقلاب، مشروطیت جنگ داخلی، تنگناهای نظام مشروطه. آبراهامیان می‌نویسد: «انقلاب مشروطه ایران با انتظارات بزرگ آغاز شد؛ اما فرجام آن غرق شدن در دریای ژرف یاس و ناامیدی بود.» او سپس اشاره می‌كند كه مشروطه در پی برقراری یك دولت مركزی كارآمد و پایدار بود. اشاره به ریشه‌های انقلاب مشروطه، طبقات متوسط سنتی و پیوند آن‌ها با بازاریان، ارتباط و آشنایی طبقات متوسط با غرب، تاثیر معاهدات تجاری و نظامی دولت قاجار بر جامعه و افكار مردم و تاسیس مراكزی چون دارالفنون و اثرگذاری آن در بیداری دانش آموختگان، از موضوع‌هایی است كه نویسنده به كوتاهی بدان‌ها می‌پردازد تا تصویری از شرایط سیاسی و اجتماعی ایران در روزگار پُر تنش مشروطیت به‌دست داده باشد.
مروری گذرا بر حوادث مشروطه، فرآیند انجام انتخابات مجلس، پیدایش جراید و نشریه‌هایی كه بر مفاهیم نو و انقلابی تاكید می‌كردند، نوشتن قانون اساسی و متمم آن، نیز در بخش «آغاز انقلاب» به میان آمده است و در بخش دیگر از درگیری و كودتای محمدعلی شاه قاجار، ماجرای استقرار دوباره مشروطیت، تنگناهای مالی دولت‌های مشروطه، بحث شده است. پیداست كه در این میان از فشارهای خارجی و دشواری‌هایی كه در این موارد پیش می‌آید، سخن گفته شده و از جنگ جهانی اول و پیامدهای آن در ایران و آغاز جنگ‌های داخلی یاد شده است. همه این مسایل اوضاع بحرانی و ناپایدار ایران را در سالهای پس از مشروطه نشان می‌دهد. آبراهامیان می‌نویسد كه در این شرایط، دولت بریتانیا، همانند مالكان اموال و دارایی‌ها، در پی برپایی نظامی مقتدر و سلطه‌گر در ایران بودند.
سیاست مشت آهنین رضا شاه
فصل سوم «سیاست مشت آهنین رضا شاه» عنوان گرفته و شامل بخش‌های: كودتا، تاسیس دولت، دگرگونی‌ها، و دولت و جامعه است. آبراهامیان بسیار گذرا و فهرست‌وار از كودتای سوم اسفند 1299 رضاخان و انقراض قاجاریه یاد می‌كند و در بحث از دوره رضا شاهی، شاخص اساسی آن روزگار را «دولت سازی» می‌نامد. منظور نویسنده از این اصطلاح، ایجاد دولت متمركز و ساختار حكومتی گسترده است. او همچنین پایه دولت رضا شاهی را بر دو ستون: ارتش و بوروكراسی، می‌داند و سپس چگونگی دستیابی رضا شاه به چنین امكانی را برمی‌شمارد.
توجه اساسی نویسنده در بخش «تاسیس دولت» بر گسترش نیروی نظامی ایران متمركز است. از سویی دیگر، این را نیز در نظر می‌گیرد كه اقدامات رضا شاه برای مدرنیزاسیون كردن جامعه و نیز برای گسترش سلطه شاه بود. ایجاد نظام آموزشی واحد، اعمال نفوذ بر نهادهای مذهبی و موضوع‌های دیگر، هر كدام به فراخور بحث مورد بررسی قرار می‌گیرند. واكنش مردم و مخالفت روحانیون و روشنفكران با دولت رضا شاه نیز از مباحثی است كه در پایان این فصل آورده شده است.
فترت ناسیونالیستی، جنبش و ناسیونالیستی
فصل چهارم «فترت ناسیونالیستی» عنوان گرفته و دارای چهار بخش زیر است: ظهور دوباره اعیان و اشراف، جنبش سوسیالیستی، جنبش ناسیونالیستی و كودتای 28 مرداد 1332. اشاره به حوادث پس از شهریور 1320 و بركناری رضا شاه و جانشینی پسر او به سلطنت، آغازگر فصل چهارم است. دلبستگی محمد رضا شاه به مسایل نظامی و تلاش او برای تسلط بر قوای ارتش، موضوعی است كه در این بخش از كتاب آبراهامیان برجستگی ویژه‌ای دارد. بلند پروازی‌های محمدرضا شاه كه بعدها بر اثر «درآمدهای باد آورده نفتی» بدل به «جنون خود بزرگ‌بینی» شد، از دید نویسنده پنهان نمی‌ماند و او به بررسی و شناخت رفتارهای شاه در سالهای نخستین سلطنتش می‌پردازد.
به نظر آبراهامیان از سال 1320 تا كودتای 1332 دوره‌ای پدید آمد كه در آن شاه كنترل بر بوروكراسی و پشتیبانی دربار را از دست داده بود اما بر ارتش تسلط داشت. اعیان و اشراف نیز در سطوح متعددی همانند مجلس و كابینه دولت‌ها نفوذ داشتند. نویسنده عملكرد نخست وزیران این دوره را بررسی می‌كند و خاستگاه اعیانی و اشرافی آن‌ها را نشان می‌دهد. این نیز گفتنی است كه خاندان‌های اشرافی در طی این سیزده سال، چهاردوره مجلس را در سیطره خود داشتند.
آبراهامیان در بخش «جنبش سوسیالیستی» از پیدایش حزب توده، پایگاه طبقاتی و عملكرد آن یاد می‌كند و در بخش «جنبش ناسیونالیستی» به مصدق و هواداران ملی‌گرای او توجه می‌كند. از نظر او پشتیبانان مصدق، به رغم خاستگاه اشرافی او، از طبقات متوسط جامعه بودند. مصدق توانست با چنین پشتیبانی، یك جنبش توده‌ای را به منظور ملی شدن صنعت نفت بسیج كند. در این راه آیت‌الله كاشانی همراه و حامی او بود اما در ماجرای كودتای 28 مرداد 1332 توسط آمریكا، دولت مصدق سرنگون شد. آبراهامیان در این بخش به بررسی تاثیرات ملی شدن نفت بر ایران می‌پردازد و پیامدهای دراز مدت و عمیق كودتای 28 مرداد را برمی‌شمارد.
انقلاب سفید و محمدرضا شاه
فصل پنجم «انقلاب سفید و محمدرضا شاه» عنوان گرفته و دارای بخش‌های زیر است: گسترش دولت، دگرگونی‌های اجتماعی، تنش‌های سیاسی و دولت تك حزبی. آبراهامیان سه ستون اصلی را نگه دارنده دولت پهلوی در آن سال‌ها می‌داند: ارتش، بوركراسی و نظام پشتیبانی دربار. او به افزایش قیمت نفت و درآمد سرشار شاه از فروش آن اشاره می‌كند و در تحلیل ساختار دولت در آن سال‌ها، به نقش نخست وزیران و رجال متنفذ دربار می‌پردازد. نویسنده ضمن بررسی دگرگونی‌های اجتماعی، تنش‌هایی را نام می‌برد كه بر اثر تغییرات اجتماعی پدید آمده بود. آنگاه به نقش امام خمینی در مبارزه و ایستادگی علیه شاه توجه می‌كند و در تحلیلی دیگر، اندیشه‌های دكتر علی شریعتی را واكاوی می‌كند. در پایان این فصل نیز از تاسیس حزب رستاخیز توسط شاه و عواقب آن یاد شده است.
جمهوری اسلامی و انقلاب اسلامی،
فصل ششم و انتهایی كتاب، «جمهوری اسلامی» نام دارد و دارای پنج بخش است: انقلاب اسلامی، قانون اساسی اسلامی، مرحله تثبیت، تریمیدور و ایران كنونی. بررسی سلسله حوادثی كه به پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن 1357 انجامید ، سرآغاز مباحث این فصل است. در ادامه از رویدادهای سالهای نخستین انقلاب اسلامی یاد می‌شود. بررسی‌های گذرای آبراهامیان تا رویدادهای سال 1384 ادامه پیدا می‌كند. كتابشناسی و نمایه، صفحات پایانی كتاب را شكل می‌دهند. بدین گونه فصل‌های شش‌گانه كتاب «تاریخ ایران مدرن» به پایان می‌رسد.
چاپ نهم كتاب «تاریخ ایران مدرن» را نشر نی در 352 صفحه، شمارگان دو هزار و 200 نسخه و به بهای 12 هزار تومان منتشر كرده است.
خبرگزاری ایبنا
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید