اسناد وقف ‌نامه‌ های نسخه ‌های خطی

1393/2/28 ۰۹:۳۵

در این کتاب بازشناسی کتابخانه‌ها براساس وقف‌نامه‌های مخطوطات قم صورت گرفته است. نسخه‌های خطی، مهم‌ترین منابع فرهنگ، تاریخ و اندیشه بشری است که بررسی همه جانبه آنها خصوصاً در ایران اسلامی که سهم بیشتری از این میراث را دارد بایسته‌تر به نظر می‌رسد.

در این کتاب بازشناسی کتابخانه‌ها براساس وقف‌نامه‌های مخطوطات قم صورت گرفته است.

نسخه‌های خطی، مهم‌ترین منابع فرهنگ، تاریخ و اندیشه بشری است که بررسی همه جانبه آنها خصوصاً در ایران اسلامی که سهم بیشتری از این میراث را دارد بایسته‌تر به نظر می‌رسد.

«وقف نامه‌های ثبت شده روی نسخه‌های خطی» که شمارشان کم نیست از منابع اصیل تاریخی است که کمتر مورد مطالعه و بررسی تحلیلی قرار گرفته است.

این پژوهش با بررسی حدود 8000 نسخه خطی از کتابخانه‌های قم شامل مسجد اعظم، فیضیه، دارالحدیث، موقوفه میرزای قمی و مجمع ذخائر اسلامی به بررسی 450 وقف نامه مو جود در این نسخه‌ها پرداخته است.

بررسی سیر تحولات وقف‌نامه‌های نسخه‌های خطی، محتوا و ادبیات وقف‌نامه‌ها از رسالت‌های این پژوهش است. مهم‌ترین بخش این کتاب نمونه‌هایی از مطالب بکر تاریخی است که فقط از راه همین وقف‌نامه‌ها به دست می‌اید.

بازشناسی شخصیت‌های واقفان، متولیان، ناظران و عالمان دینی در وقف نامه نسخه‌های خطی جایگاه ویژه‌ای دارند که در این تحقیق درصدد برجسته کردن آن هستند.

عنوان اولیه این طرح بازشناسی کتابخانه‌های ایران براساس وقف‌نامه‌های هشت هزار نسخه خطی کتابخانه‌های قم بوده است که براساس آن باید هشت هزار نسخه خطی رویت شده و وقف‌نامه‌های آن جدا سازی می‌شد.

ر این بازشناسی چند گروه شناسایی می شوند:‌کتابخانه داران، واقفان، متولیان و ناظران. همچنین فوائد زیاد دیگری در این میان به دست آمده است که نظیر آن می‌توان به وکالت در وقف، نقش عالمان دینی، یادداشت‌های تاریخی و مستندات فرهنگی مسلمانان اشاره کرد.

در حال حاضر بیش از نود هزار جلد نسخه خطی با بیش از یکصد و چهل هزار عنوان در شهر مقدس قم وجود دارد که از میان آن می‌توان به کتابخانه‌های آیت الله مرعشی، کتابخانه آیت الله گلپایگانی، مرکز احیاء میراث اسلامی، مسجد اعظم، مدرسه فیضیه، مجمع ذخائر اسلامی، دارالحدیث، دفتر تبلیغات اسلامی، موسسه آیت الله بروجردی و ده‌ها مجموعه شخصی دیگر اشاره کرد.

از میان حدود 1800 عنوانی که در زمینه وقف به صورت کتاب یا مقاله کار شده است، عمده آثار درباره احکام فقهی و اقتصادی وقف، معرفی مکان‌های وقفی، اسناد موقوفات و کتابشناسی هاست. لذا تاکنون نگاه جامعی به وقف‌نامه‌ها به صورت بررسی میدانی و تطبیق و مقایسه وقف نامه‌های کتابخانه‌ها با یکدیگر انجام نشده است.

فهرست مطالب کتاب به این قرار است:

پیشگفتار

بخش اول- جایگاه وقف در ادیان آسمانی

بخش دوم- اصطلاحات خاصّ‌ وقف کتاب

بخش سوم- کتابخانه‌های اصیل و انتقالی

بخش چهارم- ساختار ظاهری و محتوای وقف نامه‌ها

بخش پنجم- سبک شناسی وقف‌نامه‌ها و ادبیات آنها

بخش ششم- فقه وقف‌نامه‌ها

بخش هفتم- نکات و فوائد تاریخی

بخش هشتم- بازشناسی کتابخانه‌ها، پلی میان کتابخانه‌های اصیل و انتقالی

بخش نهم- راه‌های حفظ موقوفات؛ عوامل مشوق و بازدارنده

بخش دهم- نتیجه گیری

از بررسی های انجام شده در این کتاب نتایجی حاصل شده‌است که از میان آن می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

وقف‌نامه‌های کتاب‌ها از منابع بکر تاریخی هستند که کمتر موردتوجه قرار گرفته‌اند. بی توجهی لغوی در عدم وضع اصطلاحات خاصّ وقف، بی توجهی تاریخی نسبت به کشف و استخراج مطالب جدید از آنها، در کنار دیگر مواردی که مناسب است توجه ویژه شود نظیر ادبیات، فقه و مردم‌شناسی.

وقف کتاب، سنتی ریشه دار در جوامع اسلامی بوده و واقفان که در طبقات مختلف جامعه حضور داشته‌اند اهتمام ویژه‌ای نسبت به حفظ موقوفات داشته‌اند.

عالمان دین، که عنوان متولیان،‌ ناظران یا مجموعه داران نسخه‌های خطی را داشته‌اند بیشترین سهم را در حفظ نسخه های خطی ایفا کرده‌اند.

سبک وقف‌نامه نویسی در دوره حاضر، دوران افول خود را طی می‌کند. اهتمام به جنبه‌های کتابتی وقف نامه‌ها، در عصر صفویه در اوج بوده است.

برای به دست آوردن نتایج تاریخی، مقایسه وقف‌نامه‌ی نسخه‌ها با یکدیگر ضروری است. بازشناسی شخصیت واقفان، بستگی مستقیم به نوع کتاب‌های موقوفه آنها دارد. این بررسی‌ها هر چه کامل‌تر باشد نتایج حاصله دقیق‌تر خواهد بود.

«اسناد وقف‌نامه‌های نسخه‌های خطی: بازشناسی کتابخانه‌ها براساس وقف‌نامه‌های مخطوطات قم»/ پژوهش و گردآوری صادق حسینی اشکوری. قم: مجمع ذخائر اسلامی، 1390. 216ص.

منبع: کتابخانه مجلس شورای اسلامی