میراث فرهنگی کلید گمشده توسعه پایدار

1394/12/2 ۰۷:۳۱

نخستین همایش میراث فرهنگی و توسعه پایدار، روزهای چهار شنبه و پنجشنبه، 27 و 28 بهمن ماه 1394 به همت پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری در محل این پژوهشگاه و موزه ملی ایران برگزار شد.

 رضا تهرانی: نخستین همایش میراث فرهنگی و توسعه پایدار، روزهای چهار شنبه و پنجشنبه، 27 و 28 بهمن ماه 1394 به همت پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری در محل این پژوهشگاه و موزه ملی ایران برگزار شد. به گفته مسئولان پژوهشگاه، این همایش با هدف «ترغیب متولیان امر توسعه پایدار و میراث فرهنگی، برای مشارکت مؤثر در جهت تثبیت همکاری و تعامل سازنده بین دستگاه‌های اجرایی ذیربط» برگزار شد و مقرر شده است با تشکیل یک دبیرخانه دائمی در پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، زمینه همکاری نزدیک با دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌ها و مراکز اجرایی برای تداوم و استقرار این همایش به صورت سالانه فراهم شود، اگرچه مسعودسلطانی‌فر، رئیس سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور در همایش میراث فرهنگی و توسعه پایدار حضور نداشت، اما در عوض، عباس آخوندی، وزیر راه و شهرسازی و برخی معاونان او، مشارکتی فعال و تأثیرگذار در این همایش داشتند. علاوه بر سخنرانی‌های عمومی، همایش دارای شش پنل تخصصی با عنوان مدیریت آب، راه و شهرسازی، صلح و وفاق ملی، آمایش سرزمین، گردشگری و هویت بود. گزارش حاضر نگاهی دارد به مهم‌ترین بخش‌ها و نظرات مطرح شده در این همایش.

وزیر راه و شهرسازی: توسعه پایدار در گرو درک مفهوم ایران است
عباس آخوندی، وزیر راه و شهرسازی به عنوان مهم‌ترین سخنران روز نخست همایش، گفت: «اگر معتقدیم که ایران مرکز تعادل منطقه است و تعادل منطقه به تعادل ایران بستگی دارد، باید ببینیم که مفهوم ایران در برنامه و سندهای توسعه چیست؟ زیرا زمانی که به این مفهوم توجه نمی‌کنیم، مفهوم توسعه پایدار دچار مشکل می‌شود.» او افزود: «با بازنگری در  مجموعه اقداماتی که بعد از انقلاب برای توسعه انجام گرفته است، می‌بینیم یک حلقه مفقوده بسیار بسیار بزرگ ویک نقطه کانونی بسیار مهم داریم  که مورد کم توجهی واقع شده و آن توجه به مفهوم ایران در خود ایران است  که من اسم آن را غربت مفهوم ایران در ایران می‌گذارم. در این سال‌ها یک سلسله احکام و برنامه هایی را بر اساس یکسری برداشت‌های جهانی وضع کردیم؛ بدون آنکه بدانیم این برداشت‌ها در چارچوب تاریخ، تمدن و فرهنگ ایران چه معنایی پیدا می‌کنند.»
او با اشاره به اینکه متصل نبودن نظام برنامه ریزی به ساختار ملی، باعث بی‌وزنی مطلق آن شده  و راه و روش زندگی و داد‌و‌ستد را عوض کرده است، گفت: «نتیجه این وضعیت، زندگی در شهرهایی می‌شود که ما الان گرفتار آنها هستیم، تاریخ به جای اینکه مبدأ الهام و میراث فرهنگی منابع زیستی ما باشد، تبدیل به باری بر دوش آدم‌هایی شده که فکر می‌کنند اگر تمامی آنها را خراب کنند، باری از دوششان برداشته شده است؛ در حالی که اگر این تاریخ را زمین بگذاریم، دیگر نمی‌توانیم راه برویم و دچار بی‌تعادلی می‌شویم.» وزیر راه و شهرسازی، تهران را مثالی بر این ادعا عنوان کرد و افزود: «همه چیز در تهران اعم از میراث معنوی، حقوق مردم، حق دسترسی به آب و هوا و... تبدیل به کالای قابل خرید و فروش شده است و حال به این نتیجه رسیده ایم که دیگر توان زندگی دراین شهر را نداریم.» او در پایان سخنانش اظهار امیدواری کرد که «یک بار دیگر ایران را کانون تفکرمان قرار دهیم و برگردیم به منابعی که فرهنگ و تمدن ایرانشهری برایمان ایجاد می‌کند و توجه کنیم به مسئولیت‌هایی که فراروی ما می‌گذارد.» بدین ترتیب وزیر راه و شهرسازی با سخنان خود نشان داد که رویکرد این وزارتخانه در دولت جدید – دست کم در سطح نظریه – دچار تحولات عمیق شده و بیش از پیش به مؤلفه‌های فرهنگی توجه پیدا کرده است.
رئیس پژوهشگاه میراث فرهنگی:  فکر ضدیت میراث فرهنگی با توسعه نتایج تلخی داشته است
سید محمد بهشتی، رئیس پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری نیز گفت: «ما در دهه‌های اخیر - چه قبل و چه پس از انقلاب - و از زمانی که مفهوم  توسعه به مفهوم مدرن در کشورمان اتفاق افتاد، شاهد یک نسبتی بین مفهوم توسعه و  میراث فرهنگی هستیم که این دو را ضد یکدیگر می‌داند و این فکر نتایج تلخی به همراه داشته است.» او افزود: «علاوه بر این، دو الگوی دیگر از نسبت میراث فرهنگی و توسعه می‌تواند وجود داشته باشد که یکی از آنها در کشورهای پیشرفته دنیا مد نظر قرار گرفته و آن این است که میراث فرهنگی و توسعه به صورت مؤدبانه رعایت هم را می‌کنند؛ یعنی انگار میراث فرهنگی سوی خود و توسعه هم سوی خود را می‌رود اما یک جایی دستشان به دست هم می‌رسد. برای نمونه، در بحث توریسم احساس می‌کنند که باهم کار دارند و اصول آداب معاشرت با همدیگر را رعایت می‌کنند.»
بهشتی اظهار داشت: «نسبت سومی هم وجود دارد که در صحبت‌های دکتر آخوندی به آن اشاره شد. در این الگوی سوم، باید نسبت به مفهوم توسعه یک ورود ماهوی داشته باشیم تا عطر و طعم سعادتمندی را به ما بچشاند. اگر مفهوم توسعه این گونه باشد، با هیچ چیزی به‌اندازه میراث فرهنگی کار ندارد.  باید برای ما مهم باشد که این سرزمین به مفهوم عمیق کلمه - نه فقط درحد مختصات جغرافیایی - کجاست؟ مردمی که آنجا زندگی می‌کنند، که هستند؟ چه مزیت‌هایی دارند؟ چه مأموریت هایی را می‌شود به آنها سپرد؟ و چه مأموریت هایی را نباید به آنها سپرد؟»
 رئیس پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری با اشاره به این نکته که  تجربه دهه‌های اخیر ما بیشتر مطابق الگوی اول بوده است، اظهار داشت: «البته مدتی است که کمابیش در قوانین و مقرراتمان، در مراعات بعضی از دستگاه‌ها یک بارقه هایی از الگوی دوم دیده می‌شود اما هنوز مانده تا به الگوی سوم برسیم.»  بهشتی در پایان سخنان خود گفت: «همه ما با این رؤیا این همایش را برگزار کردیم که  ببینیم آیا می‌توانیم پرده را کنار زده و  این منظره از نسبت بین میراث فرهنگی و توسعه را آشکار کنیم؟ شاید که طرفدارانی پیدا کند و بتوانیم موضوع توسعه و نسبت آن با میراث فرهنگی را در چنین مسیری قراردهیم.»
معاون سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی: فرهنگ زمینه‌ساز برنامه‌ریزی‌ توسعه است  
در ادامه همایش، محمد رضا واعظ مهدوی، معاون توسعه امور علمی و فرهنگی سازمان مدیریت و برنامه ریزی به ایراد سخن پرداخت و گفت: «اگر بتوانیم عناصر فرهنگی را از تاریخمان استخراج کنیم، در آن صورت انسانها، دستگاه‌ها و واحدها هم جهت یکدیگر قرار می‌گیرند، هویت شکل گرفته و اتکای به نفس و نگرش به آینده ایجاد می‌شود و در نهایت،  تحقق برنامه‌های توسعه امکانپذیر می‌شود.» او افزود: «ما در برنامه‌ریزی بین خوب و بد انتخاب نمی‌کنیم بلکه بین خوبها، خوبترین را انتخاب می‌کنیم چون برنامه ریزی عبارت از شناخت اولویت‌ها و مزیت‌هاست. در برنامه‌ریزی سعی می‌کنیم جهات گوناگون انسان‌ها، دستگاه‌ها و  بخش‌های مختلف را هم جهت کنیم تا این هم جهتی یک هم افزایی را به دنبال داشته باشد. دربرنامه ریزی باید یک ارکستر تشکیل دهیم که همه در آن ساز می‌زنند ولی این ساز باید همنوا باشد.»
او با طرح این پرسش که انسان‌ها، ساختارها و دستگاه‌ها چطور می‌توانند به همراستایی دست پیدا کنند، گفت: «این کار توسط ذهنیت و فرهنگ امکانپذیر است. بنابراین تا فرهنگ، ذهنیات و نگرشها را هم جهت نکنیم، هم افزایی ایجاد نمی‌شود. به همین دلیل، میراث فرهنگی اهمیت تعیین کننده‌ای در تحقق هدف برنامه ریزی دارد.»  
پنل راه و شهرسازی؛ اصطلاح جنجالی باززنده سازی
از جمله مهمترین پنل‌های همایش میراث فرهنگی و توسعه پایدار، پنل راه و شهرسازی، به مدیریت محمد سعید ایزدی، معاون وزیر راه و شهرسازی و مدیرعامل شرکت عمران و بهسازی شهری بود که در آن مقالاتی با موضوع «سرنوشت راه‌های تاریخی ایران و بررسی تأثیر آنها بر زندگی امروز»؛ «بازآفرینی و استفاده مجدد از بناهای صنعتی معاصر واجد ارزش» و «مروری بر سیاست‌ها و طرحهای توسعه شهری در مواجهه با میراث فرهنگی» ارائه شد. شرکت کنندگان در جمع بندی مباحث خود چند محور مهم را مورد تأکید قرار دادند که عبارت بود از
-‌ ضرورت ارتقای آگاهی و معرفت نسبت به ارزشهای موجود در بافتهای شهری و نهادهای مدنی مدرن
- تدوین برنامه جامع و قانونمند برای شناسایی،حفاظت و بهره‌برداری مجدد از میراث فرهنگی
- ضرورت جلب مشارکت همه جانبه ساکنان در فرایند باززنده‌سازی بافتهای تاریخی با رویکرد توانمندسازی اجتماعی- اقتصادی آنان
- افزایش میزان توجه و مطالبه گری در فضای عمومی
- باززنده‌سازی ساختارهای ارزشمند به عنوان موضوعی چند وجهی و فرابخشی با مشارکت تمام دستگاه‌های و کنشگران مرتبط و مؤثر
- نیاز به توجه و مراقبت ویژه از راه‌های تاریخی و عناصر وابسته به ان به عنوان ثروتهای فرهنگی و تاریخی کشور
این پنل در حالی به کار خود پایان داد که در بخش پرسش و پاسخ، شماری از خبرنگاران و اعضای پژوهشگاه میراث فرهنگی، به نقش وزارت راه و شهرسازی در تخریب بافتهای تاریخی و راهسازی در محوطه‌های باستانی بدون استعلام از سازمان میراث فرهنگی اشاره کردند، اما معاون وزیر راه و شهرسازی که به نظر می‌رسید از طرح این پرسش‌ها عصبانی شده است، از پذیرش مسئولیت وزارتخانه متبوعش در این خصوص خودداری کرد. در عین حال، اصطلاح «باززنده‌سازی بافتهای تاریخی» که بارها در صحبت مدیرعامل شرکت عمران و بهسازی شهری تکرار شد، از جمله مفاهیم مورد مناقشه میان مدیران وزارت راه و شهرسازی و سازمان میراث فرهنگی است که به نظر می‌رسد گنجاندن آن در بیانیه پایانی همایش، خوشایند مدیران و کارشناسان بافتهای تاریخی سازمان میراث فرهنگی نیست.  
پنل گردشگری؛ سخن در کلیات مورد اجماع
در پنل گردشگری 6 مقاله با عنوان «توسعه گردشگری فرهنگی به مثابه راهبرد اقتصاد مقاومتی»؛ «سهم میراث فرهنگی در توسعه گردشگری پایدار ج.ا.ا»؛ «نقش گردشگری خلاق در صیانت از میراث فرهنگی و تحقق توسعه پایدار»؛ «بررسی اثرگذاری ثبت جهانی آثار تاریخی بر توسعه گردشگری ایران»؛ «گردشگری فرهنگی با تأکید بر حفاظت و توسعه در محوطه‌های تاریخی» و «نقش و کارکرد جاذبه‌های فرهنگی- تاریخی تالش در توسعه گردشگری منطقه» ارائه شد. رضا معصومی‌راد، مدیر این پنل، مباحث مطرح شده را بدین شکل جمع بندی کرد که «گردشگری بر ارکانی مانند جاذبه‌ها، اقامتگاه‌ها، واحدهای پذیرایی؛ حمل و نقل، تورگردانی و سایر زیرساخت ها استوار است. در این میان، جاذبه‌های گردشگری نقش محوری دارند و در کشور ما عمدتاً
 با محوریت آثار تاریخی-فرهنگی و صنایع دستی نمود پیدا کرده‌اند. بنابراین رویکرد گردشگری ایران باید به سمت گردشگری فرهنگی باشد. روند جهانی نیز نشان می‌دهد که اقبال گردشگران به عناصر فرهنگی رو به گسترش است؛ به گونه‌ای که هم اکنون 18 تا 25 درصد مقاصد و نیات گردشگران، جنبه فرهنگی دارد و تا سال 2030 میلادی، فرهنگ نقش محوری را در جذب گردشگران خواهد داشت.» بدین ترتیب، در پنل گردشگری مباحثی مطرح شد که اگرچه حاوی نکات جالب توجهی بود اما دست کم در کلیات خود پیام جدیدی نداشت؛ زیرا گردشگری ایران همواره فرهنگی بوده و این موضوع سال‌هاست که ازسوی مدیران و برنامه‌ریزان صنعت گردشگری به رسمیت شناخته شده است. در واقع، از یک دهه پیش به این سو، نه اصل گردشگری فرهنگی بلکه پیامدهای آن از جنبه‌های گوناگون سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی و نیز الزامات و اقتضائات آن مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.  
پنل مدیریت آب؛ فراموشی روندها و تجربه‌ها
پنل مدیریت آب، همچون پنل راه و شهرسازی، یکی از مهمترین پنلهای همایش میراث فرهنگی و توسعه پایدار بود؛ زیرا طی بیش از دو دهه گذشته، ساخت سدهای بزرگ و کوچک در نقاط مختلف کشور نه تنها به محیط زیست و منابع آبی صدمات جدی وارد ساخته، بلکه اجتماعات انسانی فراوانی را دگرگون کرده و دهها محوطه باستانی را زیر آب برده است. در این پنل که مدیریت آن برعهده شهرام کریمی، رئیس مؤسسه ملی گنجینه آب ایران (وابسته به وزارت نیرو) بود، 5 مقاله با عنوان «گنجینه‌های آبی و طبیعی استان اردبیل و نقش فزاینده آن بر توسعه پایدار منطقه»؛ «مروری بر ابنیه و اسناد آبی – تاریخی جهت بهبود فرهنگ در حوزه‌های مختلف آب و تأثیر آن بر مدیریت منابع آبی»؛ «استخراج دانش فنی نهفته در سازه‌های آبی تاریخی؛ نیاز امروز صنعت آب کشور»؛ «مدیریت منابع آب در توسعه پایدار با تکیه بر دانش و تدبیر کهن در اصفهان»؛ «بررسی مقایسه‌ای روش‌های سنتی و جدید تأمین آب شرب و بهداشتی منطقه لارستان» و «شناخت و مطالعات آسیب شناختی پل-بند ایوان کرخه» ارائه شد. در جمع بندی مباحث این پنل، رئیس مؤسسه ملی گنجینه آب ایران  از تلاش وزارت نیرو در مرمت برخی سازه‌های آبی و تاریخی کشور مانند بند گلستان در استان خراسان رضوی و مجموعه عباس آباد بهشهر یاد کرد و ترجیح داد که در جمع بندی مباحث، بدون یادآوری تجربیات تلخ گذشته در رابطه میان مهندسی آب و میراث فرهنگی، پاره‌ای آرمان‌ها در این حوزه را برشمارد که مهم‌ترین‌شان عبارت بودند از
- تقویت هماهنگی  و به هم پیوستگی بخشی و فرابخشی در کلیه دستگاه‌های متولی و اجرایی
- استفاده از قوانین و مقررات و الزامات قانونی و تهیه و اصلاح قوانین مورد نیاز به مظور تقویت و تسهیل کلیه فعالیت‌های بخش آب
- شناسایی و پژوهش روی آثار و سازه‌های تاریخی آب جهت بهره‌گیری مناسب در راستای مدیریت و تأمین آب
-‌ حفظ میراث آبی کشور و ایجاد موزه‌های آب
- ایجاد سازمان نظام مهندسی آب
- مرمت و بازسازی سازه‌های تاریخی آب و بهره برداری مجدد از آنها
فریاد زیر آب!
سید محمد بهشتی، رئیس پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری که نهاد تحت ریاستش بانی و برگزار کننده همایش میراث فرهنگی و توسعه پایدار بود، در سخنرانی پایانی این همایش خاطره‌ای را به نقل از یکی از دوستانش بازگفت که به عقیده او بیانگر رابطه میان میراث فرهنگی و توسعه در ایران معاصر است: «در سال‌های کودکی، روزی در حال دوچرخه سواری متوجه دعوای دو نفر و ازدحام مردم شدم. وقتی نزدیک رفتم، دیدم مردی قوی هیکل، مرد کوچک جثه و نحیفی را بر زمین زده و پای خود را روی حلقومش قرارداده. مرد ضعیف در حالی که به سختی نفس می‌کشید، پاچه شلوار مرد قوی هیکل را گرفته بود و می‌گفت: بگو غلط کردم تا رهایت کنم!» بهشتی در میان خنده حضار یادآور شد که آن مرد قوی هیکل توسعه است و آن مرد برزمین افتاده میراث فرهنگی!
در این فضا، برگزاری همایش میراث فرهنگی و توسعه پایدار، بیش از آنکه معطوف به ارائه راهکارهای عملی برای همسازی و همنشینی این دو مقوله باشد، تلاشی بود برای طرح موضوع و وارد کردن میراث فرهنگی به ادبیات برنامه‌ریزی در ایران. اینکه رئیس سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور در این همایش حضور نیافت؛ اینکه حضور خبرنگاران کمرنگ بود؛ اینکه بسیاری از دست‌اندرکاران برنامه‌های توسعه‌، مشارکتی در این همایش نداشتند؛ اینکه نمایندگان وزارت راه و شهرسازی، وزارت نیرو و سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی حاضر نشدند به نقش نهادهای خود در نادیده گرفتن یا آسیب‌رسانی به میراث فرهنگی (حتی در گذشته‌های دور) اعتراف کنند، و اینکه عمده مباحث از سطح بیان آمال‌ و آرزوها فراتر نرفت، همه و همه تأکیدی بود بر اینکه هنوز نه میراث فرهنگی جایگاه ویژه‌ای در برنامه‌های توسعه دارد و نه توسعه به سطح مطلوبی از تعادل و پایداری رسیده است.

منبع: ایران