نیکوکارانی که انقلابی آموزشی رقم زدند

1394/11/12 ۰۷:۲۱

آمنه ابراهیمی: شهر بوشهر در دوران قاجاریه، پس از تهران تبدیل به مرکزی برای دگرگونی گسترده در زمینه آموزش شد؛ انقلابی که در آن نقش نیکوکاران فرهنگی بارز و برجسته است. نظام آموزشی، تا پیش از آن مسیری سنتی را گذرانده بود. مکتب‌خانه در این گذر، مرکز اینگونه آموزش‌ها به شمار می‌آمد. نظام پیشین آموزشی آهسته‌آهسته با پدیدار شدن زمزمه‌های دگرگونی و راه‌افتادن انجمن معارف و مدرسه دارالفنون در پایتخت دگرگونه شد.

 نگاهی به بنای مدرسه سعادت بوشهر در دوره قاجار
 

آمنه ابراهیمی: شهر بوشهر در دوران قاجاریه، پس از تهران تبدیل به مرکزی برای دگرگونی گسترده در زمینه آموزش شد؛ انقلابی که در  آن نقش نیکوکاران فرهنگی بارز و برجسته است. نظام آموزشی، تا پیش از آن مسیری سنتی را گذرانده بود. مکتب‌خانه در این گذر، مرکز اینگونه آموزش‌ها به شمار می‌آمد. نظام پیشین آموزشی آهسته‌آهسته با پدیدار شدن زمزمه‌های دگرگونی و راه‌افتادن انجمن معارف و مدرسه دارالفنون در پایتخت دگرگونه شد. بنای مدرسه سعادت با همت نیکوکاران در شهر بوشهر، نماد دگرگونی علمی و فرهنگی در کرانه‌های جنوبی ایران به شمار می‌آید.
آنگونه که پژوهش عبدالکریم مشایخی با نام «مدرسه سعادت بوشهر از چند زاویه» نشان می‌دهد پیش از این مدرسه، مکتب‌خانه احمدیه در بوشهر زمینه‌های تغییرهای آموزشی را فراهم آورده بود. شیخ احمد نامی در مکتب‌خانه‌اش درس‌های متفاوت از آموزش‌های سنتی مکتب‌خانه‌ای به کودکان بوشهری ارایه می‌داد. احمدخان دریابیگی بنیان‌گذار مدرسه سعادت نیز با نظر بدین مکتب‌خانه و با پشتیبانی این مرکز کار خود را آغاز کرد.
دریابیگی در سال ١٣١٧ قمری خانه حاج محمدحسین صفر را در مرکز بوشهر برای ساختمان مدرسه در نظر گرفته و آنجا را اجاره می‌کند. او افرادی چون آقا محمدباقر بهبهانی منشی تجارت‌خانه ملک‌التجار، میرزا حسین فاضل اهرمی، میرزا علی و میرزا آقا دلال شیرازی را برای حمایت و سرپرستی کودکان دشتی و تنگستانی به کار می‌گیرد. این کودکان در طبقه تهیدست جای داشتند و تعدادشان در آغاز کار بیست نفر بود.  مدرسه در دو اتاق و کلاس‌ها روی گلیم به راه افتاد. نخستین درس مدرسه خواندن قرآن بود. کودکان افزون بر آموزش، تغذیه و سرپرستی می‌شدند. بنا به نوشته عبدالکریم سعادت در «سالنامه فرهنگ بنادر جنوب»، احمدخان دریابیگی مخارج بچه‌ها را از جیب خود می‌داد. مردم با وجود این بخشندگی، پس از دو ماه که از کار مدرسه می‌گذشت، حاضر نشدند فرزندان‌شان را به این مدرسه بفرستند. دلیل این واکنش، شایعاتی  بی‌اساس بود که دهان به دهان می‌چرخید و ترسی را در میان مردم گسترانیده بود.
دریابیگی پس از گشایش مدرسه، از انجمن معارف تهران می‌خواهد معلمی آشنا به فنون جدید آموزشی به بوشهر بفرستند. محمدحسین کارزونی (سعادت) طبق فرمانی از جانب انجمن برای این منظور به بوشهر فراخوانده شد. آقا شیخ محمدحسین با برادرش شیخ عبدالکریم که در ادبیات تحصیل می‌کرد به بوشهر آمد. حضور این فرد که از خانواده روحانی بود، به عنوان آموزگار و شهرت جدشان در میان مردم موجب شد بنیان آن ترس‌ها و شایعه‌ها فروبریزد. برادران سعادت سه کلاس اول، دوم و سوم راه‌اندازی کردند. مدرسه پس از مدتی به میز، نیکمت و تخته سیاه مجهز شد. روش نوین با کتاب‌های تازه، آموزش حروف الفبا و جملات ساده همراه بود. حساب، نماز و حکایت‌هایی از انوار سهیلی و درس جغرافی نیز به کودکان آموخته می‌شد.
شش ماهی که از کار مدرسه می‌گذرد، دریابیگی عالمان، اعیان و ماموران دولتی را به مدرسه دعوت می‌کند تا در حضور آنان از دانش آموزان امتحانی گرفته شود. نتیجه امتحان برای دعوت‌شدگان شگفت‌انگیز بود. عده‌ای زیاد بر این اساس حاضر شدند با دادن کمک‌هایی به مدرسه آن‌ها را در امر آموزش یاری دهند. تعداد شاگردان مدرسه بدین ترتیب در سال ١٣١٨ قمری به سیصد و پنجاه نفر رسید. حاج معین‌التجار بوشهری بازرگان پرآوازه به زودی زمینی گسترده‌تر به مدرسه اختصاص داد.
ساختمان تازه مدرسه با شش کلاس بزرگ، یک سالن و چهار راه‌رو در نظر گرفته شد. همچنین در جشن بنیان‌گذاری و گشایش آن کمک‌های بازرگانان و اهالی فرهنگ‌دوست به همراه عنایت‌های مظفرالدین شاه قاجار نیز به سوی مدرسه آمد. فرصت‌الدوله شیرازی در «آثار العجم» ماده‌تاریخی درباره بنای مدرسه سعادت آورده است «آمده این مدرسه قرین به سعادت/ فرصت بنمود فکر و گفت به تاریخ ... گشت مروّج علوم را بارادت/ نام سعادت نهاد با نیش از خیر ... علم و ادب هر دو کرد رو بزیادت/ شد چو بپا این بنا بیمن و سعادت». دریابیگی پس از مدتی از حکومت بوشهر کنار رفت و کار مدرسه به مشکل دچار شد. مدرسه مخارجی بالا داشت، از این‌رو که پنجاه درصد دانش‌آموزان از قشر ضعیف بودند و رایگان نام‌نویسی می‌شدند و کتاب‌ها و لوازمی در اختیارشان قرار می‌گرفت. بنابراین باید ماهی هفتاد تومان با سختی فراهم می‌شد تا آموزش کودکان ادامه یابد. در چنان وضعیتی مقرر شد هزینه‌ها با مشورت‌ها و یاری بازرگانان و گمرک فراهم آید. روزنامه معارف گزارش‌هایی درباره این بحران مالی منتشر کرده است. مجلس شورای ملی برای حل این نوع مشکلات با تشکیل انجمن خیریه توانست به مدرسه سعادت کمک رساند. نخستین تصمیم انجمن آن بود که دو نفر از مترجمان و مسئولان گمرک بنادر یعنی عبدالحمید خان متین‌السلطنه مترجم مدیر بلژیکی گمرکات و میرزا یانس خان معاون ایرانی گمرک، بخشی از درآمد واردات گمرکی و نیز بخشی از درآمد جنس‌های صادراتی را برای کمک به مدرسه اختصاص دهند. پس از آن نیز بازرگانان و فرهنگ‌دوستانی به عنوان وکلای مدرسه برگزیده شدند تا برای کار آموزش مدرسه شور کنند و با ارایه راهکارهایی مدرسه را زنده و پویا نگه دارند. اسنادی از این زمان در دست است که وضع مالی مدرسه و کمک‌هایی را نشان می‌دهد که بدان رسانده شده است. احمد دشتی نمونه‌هایی از این اسناد را در کتابی با نام «نگاهی به تاریخچه مدرسه سعادت بوشهر» گرد آورده است. از جمله آن کمک‌ها می‌توان به این نمونه‌ها اشاره کرد «چون کربلایی غلامحسین تذکره‌چی دو پسر دارد که در مدرسه مشغول تحصیل هستند، و مواجب می‌دهد پسر دیگری را هم به مدرسه فرستاده که تحصیل بنماید و چون مکنتی ندارد که مواجب او را به مدرسه بدهد، به موجب فرمایش جناب عبدالرسول صاحب مقرر شد که مجانی پذیرفته شود» ... «چون در یوم نواب والا شاهزاده محمدجعفر میرزا، مترجم سفارت دولت بهیه فرانسه مقیم تهران، از راه وطن‌پرستی به مدرسه تشریف آورده و شاگردان را امتحان نموده بود، ضمنا هم بیست تومان انعام شاگردان مجانی مرحمت کرده بود و در این خصوص هم مجلس چیزی مرقوم داشته است، قرار شد که از طرف انجمن از معزی الیه اظهار تشکر شود» ... «چون جناب میرزا محمود خان، مترجم بانک شاهنشاهی شیراز، مبلغ سه تومان اعانه به مدرسه مرحمت فرموده بودند، قرار بر این شد که از طرف انجمن خطی به ایشان نوشته و اظهار تشکر شود و ضمنا هم خواهش شود که این اعانه استمراری شود، به این معنی که  مشارالیه ماهی یک تومان به ازاء تربیت دو طفل یتیم به مدرسه اعانه فرمایند» ... «در خصوص نوشتن درخواست‌نامه به جهت تجار خارجه در دادن وجه خیریه مذاکره شد. جناب موسس خان فرمودند که روزی حضرات در انجمن تجارتی خودشان مجتمع می‌شوند و خبرشان می‌دهم و در آن مجلس ارائه می‌دهم، امید است که مفید واقع شود. حضرات تجار قبول نمایند». روس‌ها و آلمانی‌های مقیم بوشهر نیز در پی این درخواست‌ها کمک‌هایی به مدرسه ارایه می‌کنند.
این کمک‌ها به همراه اهدای کتاب و حضور معلمان دلسوز و همدل، تداوم کار مدرسه را رقم زد؛ مدرسه‌ای که یکی از سرچشمه‌های ورود مدرنیته به فرهنگ در جنوب ایران به شمار می‌آید و در گذر زمان، بزرگان ادب و فرهنگ همچون صادق چوبک و منوچهر آتشی را پرورش داده است.
مدرسه سعادت با کوشش نیکوکاران و دلسوزان فرهنگی در بوشهر، بنیانی برای آموزش درس‌های گوناگون به ویژه زبان انگلیسی و ورزش پی ریخت. معلمان مدرسه بدون مرخصی و در همه روزهای هفته خود را بر دانش‌آموزان وقف کرده بودند. خدمات و نوآوری‌های آن‌ها در تاریخ  آموزش ایران، بدون الگوگیری از غرب، همچون گوهری ارزشمند و ناب به شمار می‌آمد.

منبع: شهروند