فرزند خلف دهخدا

1393/2/8 ۰۸:۲۸

به مناسبت بزرگداشت دكتر حسن انوری در انجمن آثار و مفاخر فرهنگی اشاره: كمتر كسی است كه با فارسی، دستور و فرهنگ این زبان و ادبیات غنی‌اش آشنا باشد و آقای دكتر حسن انوری را نشناسد و اگر كمتر از پنجاه سال دارد، به نوعی شاگرد او نباشد. نگاهی به حجم كارهای استوار ادبی او كه در همین صفحه آمده، نشان می‌دهد چگونه دو یا سه نسل از نوباوگان این مرز و بوم از خوان ادبی بهره برده‌اند كه استاد انوری برایشان گسترده است

به مناسبت بزرگداشت دكتر حسن انوری در انجمن آثار و مفاخر فرهنگی

اشاره: كمتر كسی است كه با فارسی، دستور و فرهنگ این زبان و ادبیات غنی‌اش آشنا باشد و آقای دكتر حسن انوری را نشناسد و اگر كمتر از پنجاه سال دارد، به نوعی شاگرد او نباشد. نگاهی به حجم كارهای استوار ادبی او كه در همین صفحه آمده، نشان می‌دهد چگونه دو یا سه نسل از نوباوگان این مرز و بوم از خوان ادبی بهره برده‌اند كه استاد انوری برایشان گسترده است. به همین روی چندی پیش گرامیداشت خدمات علمی و فرهنگی ایشان با حضور تنی چند از عالمان، استادان و دوستداران علم و دانش در انجمن آثار و مفاخر فرهنگی برگزار شد كه برخی سخن راندند و برخی نوشتارشان در كتابچه انجمن به چاپ رسید كه در زیرگزیده‌ای از آنها را مرور می‌كنیم؛ از آن جمله است سخنان كوتاه آقای دکتر مهدی محقق (رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی) كه گفتند:

دکتر انوری یکی از مهمترین فرهنگهای فارسی یعنی «فرهنگ سخن» را با کوشش فراوان در هشت جلد تألیف کرده‌اند که کاری ارزشمند است. اهالی آذربایجان علاقه زیادی به زبان فارسی دارند و بسیاری از عالمان این خطه خدمات بزرگی به فرهنگ و زبان فارسی نموده‌اند. دکتر انوری نمونه بارزی از این افراد است، یا آیت‌الله محمدعلی مدرس تبریزی. فن فرهنگ‌نویسی در میان مسلمانان رواج داشته است و حتی مهمترین فرهنگ زبان عربی توسط یک ایرانی یعنی مجدالدین فیروزآبادی نوشته شده است.

فضل و فضیلت دوشادوش یكدیگر

رسول شایسته

بی‌مجادله و مداهنه و بدون مقدمه عرض می‌كنم كه آقای دكتر حسن انوری، استاد دانشگاه و مؤلف آثار مهم و باارزش و از جمله فرهنگ بزرگ سخن، از نوادر و مفاخر روزگار ماست. در این سخن نه اغراق و مبالغه‌ای است و نه نویسنده این سطور بدین وسیله می‌خواهد حق دوستی و همكاری چهل‌ساله خود را به ایشان ادا بكند. آقای انوری افزون بر جامعیت علمیی كه دارند، و در ذیل این مقاله مختصری به آن اشاره خواهد شد، واقعاً انسانی به تمام معنی آراسته به مكارم و فضایل اخلاقی است؛ فضایلی كه كرامت و شرافت انسانیتْ قائم به تحقق آنها در وجود هر انسانی است.

جمعی بودند و اكنون نیز هستند، استادان مبرزی كه در علم و دانش از فحول روزگار خویش به شمار می‌آمدند، اما مع‌الاسف پایشان از صراط مستقیم لغزید و شرف علمی و انسانی خود را در پای بت قدرت و ثروت قربانی كردند و زرق و برق زندگی آنان را به بیراهه كشاند. نیازی به ذكر نمونه نیست چون متأسفانه شمار آنان اندك نیست! اما اندك‌شمارند استادان والامقامی كه در برابر جلوه‌های فریبنده زندگی وسوسه نشده و «دانش و آزادگی و دین و مروت» را فدای درم و دینار نكرده باشند و دكتر انوری از افراد شاخص چنین استادانی است.

در این مدت دیرینه‌ای كه من با ایشان دوستی و همكاری و حشر و نشر داشته‌ام، بارها شاهد بوده‌ام كه موقعیت‌ها و فرصتهای مناسبی پیش آمده است كه ایشان نیز مانند بسیاری دیگر بر اریكه مناصب و مقامات عالیتری تكیه بزنند، اما این استاد عزیز برای اینكه كرامت انسانی خود را حفظ كنند و پاكی و نیكنامی را فدای ثروت و شهرت نكنند و دامن خود را نیالایند، از این همه فریبندگی‌ها روی برتافته‌اند و تنها به استادی دانشگاه اكتفا كرده‌اند. ایشان با سعی و تلاش مستمر، خود را از آموزگاری به بالاترین درجه رسانده‌اند. پیداست كه پیمودن این راه دور و دراز و پر نشیب و فراز چه رنجها و مرارتها دارد.

آقای دكتر انوری آثار و تألیفات و مقالات فراوانی دارند كه در این مقاله مختصر نمی‌توان درباره همه آنها بحث كرد. اینك درباره برخی از كارهای علمی و تحقیقی ایشان مطالبی به اختصار عرض می‌كنم و سخن را به پایان می‌برم:

كارهای علمی و تحقیقی

1ـ آقای دكتر انوری در سالهایی كه در وزارت آموزش و پرورش مسئول تألیف و تدوین كتابهای قرائت فارسی و دستور زبان بودند، ابتكاراتی در تألیف كتابهای ابتدایی به كار بردند كه در كتابهای تألیف شده پیش از آن سابقه نداشت و بعدها دیگران در آثار خود از سبك كار ایشان استفاده و بلكه تقلید كردند. از جمله این نوآوریها این است كه برخی از قواعد دستوری و نگارشی و حتی بلاغی كه پیش از آن در این‌گونه كتابها به چشم نمی‌خورد، با زبانی ساده و كودكانه در پایان برخی از قطعات درسی نقل شده است كه به حق ابتكاری كم‌نظیر بود.

از امتیازات دیگر این سلسله از كتابها این است كه معنی واژه‌ها و تركیبهای جدید هر درس به شیوه‌ای نوین و با رعایت دقیق مسائل و نكات آموزشی در پایان هر درس آورده شده است كه در زمان تألیفِ این كتابها یعنی حدود 50 سال پیش مورد تأیید و تحسین صاحب‌نظران تعلیم و تربیت بوده است. البته این یكی دو مورد، نمونه‌ای از دهها مورد ابتكاری است كه در تألیف این سلسله كتابها به كار رفته است.

در تألیف كتابهای دبیرستانی، به ویژه دو كتاب «آیین نگارش» همین نوآوریها و ابداعات به چشم می‌خورد. به نظر این جانب اهمیت این كتابها به هیچ‌وجه از كتابهای درسیی كه استادان و از جمله خود ایشان برای تعلیم زبان فارسی برای دانشجویان دانشگاهها تألیف كرده‌اند، كمتر نیست، بلكه مهمتر از آنهاست؛ زیرا مؤلف در تألیف این نوع كتابها باید بسیاری از دقایق و ظرایف آموزشی و روان‌شناختی را رعایت كند كه چه بسا در تألیف كتابهای درسی برای دانشگاهها ضرورتی برای رعایت این همه دقت و وسواس احساس نمی‌شود.

2ـ آقای دكتر انوری و دوست و همكار دیرین ایشان، شادروان دكتر حسن احمدی‌گیوی یك دوره قواعد «دستور زبان فارسی» برای دوره راهنمایی و دبیرستانها تألیف كرده‌اند كه واقعاً در نوع خود كم‌نظیر است. این كتابها بعدها پایه و اساس تألیف چندین جلد كتاب دستور زبان فارسی شد كه در مراكز تربیت معلم و دانشگاهها به عنوان كتابهای درسی تدریس می‌شده است و امروزه نیز مورد استفاده همه علاقه‌مندان آموزش قواعد دستوری زبان فارسی است.

3ـ از دیرباز آنان كه دلشان در عشق زبان فارسی و ادبیات فخیم و فاخر آن می‌تپد، دریافته بودند كه بر چهره این گنجینه عظیم ملی و این میراث گرانبهای جهانی اندك‌اندك غبار فراموشی می‌نشیند و جوانان و حتی دانشجویان رشته‌های ادبیات دانشگاهها به تدریج با این آثار به علت سنگینی حجم و عرضه نامناسب آنها بیگانه می‌شوند. پیداست كه برای جلوگیری از وقوع چنین ضایعه و خسران بزرگ و ملی، می‌بایست چاره‌ای اندیشید.

از این‌رو گروهی از استادان دلسوز از جمله شادروانان دكتر ناتل‌خانلری و دكتر ذبیح‌الله صفا و كسان دیگر به فكر افتادند كه مجموعه‌های كوتاهی از آثار نظم و نثر فارسی همراه با توضیح لغات و حل مشكلات آنها فراهم كنند و در اختیار دانشجویان و دیگر علاقه‌مندان بگذارند و البته چنین كردند و چندین جزوه مختصر؛ اما واقعاً غیر وافی برای رسیدن به هدفی كه از انتشار آنها در نظر بود، تهیه و منتشر كردند. با این همه این كار ناتمام ماند و دنباله آن رها شد.

از جمله كسانی كه در این راه گامهای بلندی برداشتند و در تحقق این آرزو كوشیدند، آقای دكتر انوری و همكار و دوست قدیمشان شادروان دكتر جعفر شعار بودند. این دو با آگاهی و توانایی كامل به این كار سودمند و مهم دست یازیدند و به بهترین و شایسته‌ترین وجه آن را به سامان و پایان رسانیدند. مجموعه‌ای كه بدین ترتیب و با عنوان «مجموعه ادب فارسی» انتشار یافت، امّهات آثار ادبی فارسی را ـ اعم از شعر و نثر ـ در بر می‌گیرد.

این مجموعه كه از رودكی آغاز و با علی‌اكبر دهخدا پایان می‌پذیرد، علاوه بر گزینش صحیح آنها و افزودن بر دقت علمی ستایش‌انگیزی كه در عرضه مطالب آن دیده می‌شود، از جهت آراستگی ظاهر، در نوع خود كم‌نظیر است. این دو بزرگوار با انتشار این مجموعه، خدمتی بزرگ به بقا و دوام و گسترش زبان و ادب فارسی انجام داده‌اند. هر اثر از این مجموعه به وسیله مؤلفی محقق و متخصص فراهم آمده است.

مقدمه‌های محققانه و عالمانه و مفصلی كه فراهم‌آورندگان تهیه كرده‌اند، از امتیازات این مجموعه است. از نوآوریهای دیگری كه در این مجموعه به چشم می‌خورد، درج آرای صاحب‌نظران درباره اثر و مؤلف آن پس از مقدمه كتاب است كه گاه به چندین صفحه بالغ می‌شود و برای خواننده بسیار مفید و آموزنده است و ارزش علمی این آثار را دوچندان كرده است.

4ـ به نظر بسیاری از اهل ادب مهمترین و مفیدترین تألیف آقای دكتر انوری همانا فرهنگ بزرگ سخن است كه در 8 جلد و یك ذیل و تكمله منتشر شده است. این تألیف گرانبها سالها و بلكه نسلها و عصرها ماندگار و مورد استفاده و مراجعه همه فارسی‌زبانان و فارسی‌دانان اقطار عالم خواهد بود.

دانشمند جامع‌الاطراف

در آغاز مقاله اشاره شد كه آقای دكتر انوری ادیب و دانشمندی جامع‌الاطراف هستند و به حق نیز چنین است. ایشان علاوه بر دو سه زمینه كار تخصصی یعنی لغت‌نویسی و دستور زبان فارسی و حتی علوم بلاغی، در دیگر رشته‌ها و شاخه‌های ادب فارسی صاحب مطالعات عمیق و بلكه صاحب‌نظرند.

افزون بر اینها ایشان در ادبیات ملتهای غربی، اعم از شعر و داستان‌نویسی، مطالعات دامنه‌داری دارند و از این‌رو با تبحر و احاطه علمی بر ادب فارسی، در ادبیات تطبیقی هم نظریات جالبی دارند و این نكته را دانشجویانی كه در كلاسهای دانشگاه با ایشان درس داشته‌اند، به خوبی درك كرده‌اند. بد نیست در اینجا به خاطره‌ای كه تسلط ایشان را بر ادبیات اروپایی به خوبی نشان می‌دهد،‌ اشاره‌ای بكنم.

یادم هست همین زمستان گذشته كه هوا به شدت آلوده بود و حتی نفس كشیدن هم برای جوان و سالخورده و تندرست و ناتندرست دشوار شده بود،‌ بنده مطلبی را كه سی چهل روز پیش درباره آلودگی هوا در رمانی اروپایی خوانده بودم، در مجلسی برای حضار (كه آقای دكتر انوری هم از آن جمله بود) نقل كردم. آن مطلب این است كه نویسنده این رمان در توصیف وضع اسفناك كارگران معادن زغال‌سنگ نوشته بود: هوای این معادن و هوای محیطی كه كارگران در آن زندگی می‌كنند، چنان غلیظ و متراكم است كه می‌توانی آن را با چاقو ببرّی.

حاضران با اظهار شگفتی از این تعبیر بدیع و غیرمتعارف پرسیدند: عنوان این رمان و نام نویسنده آن چیست؟ گفتم نمی‌دانم و فراموش كرده‌ام. آقای دكتر انوری بلافاصله گفتند: «این تعبیر از رمان ژرمینال امیل زولا، رمان‌نویس نامدار سده 19 فرانسوی است» و من كه به ذهن خود مراجعه كردم، دیدم كه نظر ایشان كاملاً صائب است.

افزون بر آنچه گفته شد، آقای دكتر انوری حافظ‌شناس و حافظ‌پژوه مبرزی است و كتابی كه ایشان با الهام از خود حافظ با عنوان «یك قصه بیش نیست» درباره برخی از ویژگیهای شعر این شاعر بزرگ جهانی نوشته‌اند، شاهدی عادل برای اثبات این مدعاست.

فرزند خلف دهخدا و معین

دكتر محمدرضا شفیعی‌كدكنی

آشنایی و دوستی من با دکتر حسن انوری، به نیم قرنی پیش از این می‌رسد، سال‌هایی که در دوره دکتری ادبیات فارسی دانشگاه تهران،‌ در کلاسهای پرفیض استاد بدیع‌الزمان فروزانفر، در کنار هم، پشت یک میز می‌نشستیم و هر دم مسحور دانش بیکران و حضور ذهن خارق‌العاده آن یگانه روزگار بودیم. در همان سالها دکتر انوری به همکاری با لغتنامه دهخدا انتخاب شده بود و زیرنظر استاد بزرگ و فداکار فرهنگ ایران زمین شادروان دکتر محمد معین، مشغول کار بود.

دوران سی ـ چهل ساله همكاری با لغتنامه دهخدا كه هنوز هم خوشبختانه ادامه دارد، در وجود دكتر انوری دانش و تجربه‌هایی را در راه فرهنگ‌نویسی فارسی ذخیره كرد كه توانست در فاصله چند سال یكی از عظیم‌ترین برنامه‌های فرهنگ‌نویسی برای زبان فارسی را با توفیقی آسمانی به‌سامان برساند و حاصل آن در مرحله پایانی فرهنگ نُه جلدی سخن و فرهنگ سه جلدی «امثال فارسی» و «فرهنگ اعلام تاریخی» و نیز «فرهنگ اعلام جغرافیایی» بود، در كنار چندین كار بزرگ دیگر، باز هم در حوزه فرهنگ‌نویسی فارسی.

این تنها چشم‌انداز توفیقات او بود در قلمرو فرهنگ‌نویسی برای زبان فارسی. دكتر انوری گاه به تنهایی و گاه با همكاری استادانی دیگر بسیار كارهای ممتاز در حوزه ادب فارسی دارد كه بی‌گمان در كارنامه علمی او چاپ شده است و نیازی به هیچ‌گونه ستایشی ندارد.

این بنده وقتی در تنهایی خود به غربال كردن چهره‌های فرهنگ ایران زمین در زمینه‌های مختلف می‌پردازم، دكتر انوری را یكی از برجسته‌ترین مردان این عصر می‌بینم و فرزند خلف دهخدا و معین. برای كهن‌دوست دانشمند و یگانه، عمری دراز همراه با سلامت و توفیق آرزو دارم.

دستور و استواری زبان

دکتر غلامعلی حداد عادل، رئیس فرهنگستان زبان و ادب‌فارسی

در ساختمان زبان و ادب‌فارسی، دستور زبان حکم اسکلت را دارد. همان‌طور که ساختمان قائم به اسکلت است و در و پنجره و نقاشی و سایر تزئینات بعد از استواری اسکلت امکان ظهور پیدا می‌کنند، در مقوله زبان هم دستور زبان است که به اصل زبان استواری می‌بخشد. هرگاه توجه به دستور زبان در جامعه‌ای کم شود، باید احساس خطر کرد. من در سالهای اخیر گاهی چنین احساسی داشتم.

تصور می‌کنم اگر به موضوع پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد و دکتری زبان فارسی در کشور مراجعه کنیم و تعداد پایان‌نامه‌هایی را که با موضوع دستور زبان فارسی نوشته می‌شوند با هم مقایسه کنیم، درمی‌یابیم تعداد پایان‌نامه‌های مربوط به دستور زبان کاهش یافته و این، علامت خوبی نیست. این مسأله به نوعی نشان می‌دهد که استادان و دانشجویان به نوعی حوصله ندارند وقت خود را صرف دستور زبان کنند.

دکتر انوری، چنین شخصیتی داشتند و سالهای زیادی از عمر عزیز خود را صرف تألیف کتابهای دستور برای دانش‌آموزان مدارس کردند. همین جا یاد می‌کنم از دوست و همکار ارجمند ایشان، مرحوم دکتر حسن احمدی گیوی که آن مرد بزرگ هم آذربایجانی بود و به دستور زبان فارسی عشق می‌ورزید.

بنده اصرار و تأکید دارم بر اینکه در زبان فارسی، همواره فرهنگهای متنوعی تألیف شود. من توجه به فرهنگ لغت را نشانه زنده بودن زبان می‌دانم در زبان انگلیسی تا کنون چند صدفرهنگ زبان تألیف شده است. آقای علمی و دکتر انوری، کاری را در مدت هشت سال به انجام رساندند و فرهنگ بزرگ «سخن» تألیف شد و زبان فارسی صاحب فرهنگ لغت پاکیزه و روشمندی شد. در اوایل انتشار این فرهنگ، مقام معظم رهبری، در زمان بازدید از نمایشگاه کتاب تهران این فرهنگ را دیدند و خوشحالی خود را از تألیف آن اعلام کردند.

ما در ایران، وارد دنیایی شده‌ایم که به فرهنگ‌نویسی به عنوان یک علم نگاه می‌شود. البته نمی‌خواهیم زحمات پیشینیان را انکار کنیم. هرکاری با نقص شروع می‌شود و سپس به تکامل می‌رسد، بنده از آن جهت که دکتر انوری به دستور زبان فارسی و فرهنگ‌نویسی اهتمام کرده است، احترام زیادی برایشان قائلم. دکتر انوری بسیار کم سخن هستند، پرکار و کم‌حرف و در جلسات فرهنگستان معمولاً حرف نمی‌‌زنند. من گاهی با لطایف‌الحیل ایشان را در فرهنگستان به حرف می‌کشم. عجیب هم این است که ایشان نام فرهنگشان را فرهنگ «سخن» گذاشته‌اند!

منبع: روزنامه اطلاعات