دبا: برنامه سخنرانی های سومین همایش زبان ها و گویش های ایرانی (گذشته و حال) که در تاریخ 25-26 آبان 1395 در مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی برگزار می شود به شرح زیر است:

دگرگونی‌های پدیدآمده در تهران در دو سده اخیر، گویی چکیده‌ای از کنش کلان ایران در دوره مدرن به شمار می‌آید. این شهر به دلایلی گوناگون، در کم‌تر از ٥٠٠ سال، از یک روستای گمنام به کلان‌شهری بدل شده است که همه گذشته خود را به گونه‌ای به فراموشی سپرده است؛ تا آنجا که از آن روستا و شهر کوچک بعدی، نیز از مردمان و فرهنگ و اجتماع آن، کم‌تر نشانی می‌توان جست. از دست‌رفتن یا فراموشی گذشته یک منطقه و مردمان آن، پدیده‌ای خطرآفرین به شمار می‌آید. با چنین فراموشی، هویت یک جامعه مخدوش می‌شود.

شهر سیستان با مرکزیت زاهدان، در گذشته و امروز از شهرهای مهم ایران به شمار می‌آمده و البته دگرگونی‌های فراوان مرزی به خود دیده است. آخرین تقسیم‌بندی مربوط به عهدنامه پاریس به شمار می‌آید که آنجا را به دو قسمت سیستان ایران و سیستان افغانستان تقسیم کرده است. سیستان هرچند در گذشته یکی از مهم‌ترین مراکز تمدنی ایران بوده، با داشتن آب فراوان و خاک حاصل‌خیز، به انبار غله ایران شهرت داشته، اما امروزه به دلیل خشکسالی‌های پیاپی، بی‌رمق شده، به ویژه که آب دریاچه هامون کاملا خشک شده است. سرزمین سیستان با این وجود، دیدنی‌های فراوان تاریخی و ویرانه‌های شهرها و روستاهای قدیمی خود را برخلاف جاذبه‌های طبیعی‌اش حفظ کرده است.

نام و آوازه‌ «مختومقلی فَراغی» در جایگاه مراد و منجی و حکیم و شاعری الهی و قدسی طی چند قرن در روح و جان عالم و عامی و پیر و جوان و در قلوب همه ترکانِ شرقی در آسیای مرکزی در جایگاهی بلندمرتبه تثبیت شد. در سال 1112 خورشیدی سومین فرزند از خانواده‌ای صاحب آوازه یعنی «مُلاّنَفَس آزادی» یکی از برجسته‌ترین شاعرانِ نواندیش ترکمن دیده به جهان گشود. این کودک جهت زنده ماندنِ یاد و خاطره جّدِ اعلایش، مختومقلی نامیده شد.

ایران شناس ترک و استاد دانشگاه کمبریج لندن معتقد است که ایران، فرهنگ و تاریخ والا و قابل اهمیتی دارد و تاریخ ترکیه بدون تاریخ ایران معنایی ندارد.

شادروان سرهنك اوژن بختیاری، تعدادی از این شاعران را در کتابی بنام تاریخچه و شرح حال عرفا و شعرای دو قرن اخیر چهارمحال و بختیاری در سال 1332 شمسی گرد آورده است که شنیدم اخیراً توسط ناشری باز نشر شده است. چندی پیش به مناسبتی کتاب را ورق می‌زدم؛ چشم به چهار شاعر، زیباگوی خوش طبع با تخلص‌های ذره، خورشید، قطره و دریا افتاد. به پاس این حسن انتخاب و سلیقه زیباشناسانه، زندگینامه مختصر و یک نمونه از شعر این بزرگواران را برای خوانندگان ارجمند انتخاب و تقدیم می‌نمایم. باشد تا روح بزرگ آنان شاد و روانشان مینویی باد

واژة خدیو، از وام واژه های ایرانی شرقی، در زبان فارسی، با دو معنای «شاه، سرور» و «خداوند، خدای بزرگ و یکتا» آمده است. واژه خدیو همانند واژه های معادل آن در دیگر زبان های ایرانی از واژه یونانی /auto-krator/ aύτokράτωρ به معنای «خود توانا، خود نیرومند» گرته برداری شده است.

سرزمین بختیاری با تاریخی کهن و جغرافیای منحصر به فرد شاعرانی رادر خود پرورانده است که در کلامشان صداقت، معرفت و لطافت موج می‌زند. شادروان اوژن بختیاری، تعدادی از این شاعران را در کتابی بنام تاریخچه و شرح حال عرفا و شعرای دو قرن اخیر چهارمحال و بختیاری در سال 1332 شمسی گرد آورده است که شنیدم اخیراً توسط ناشری باز نشر شده است. چندی پیش به مناسبتی کتاب را ورق می‌زدم؛ چشم به چهار شاعر، زیباگوی خوش طبع با تخلص‌های ذره، خورشید، قطره و دریا افتاد. به پاس این حسن انتخاب و سلیقه زیباشناسانه، زندگینامه مختصر و یک نمونه از شعر این بزرگواران را برای خوانندگان ارجمند انتخاب و تقدیم می‌نمایم. باشد تا روح بزرگ آنان شاد و روانشان مینویی باد ...

شهر تاریخی و کم نظیر کازرون و شهر شاپور (بیشاپور) امانتدار اوراق گرانبهایی از فرهنگ غنی سرزمین ما هستند. در این گستره ارزشمند، در کنار آثار شناخته شده از دوران ساسانی و سنگ نوشته اّپسای دبیر(تفضلی،1376:89) سنگ نوشته های کوتاهی نیز به دست آمده که بیشتر سنگهای محافظ استوادن اند و به سنگ مزار معروف اند (تفضلی ،1376:102) و تعدادی از آنها بررسی شده اند.

«گردهمایی مسالمت‌آمیز دوستداران فرهنگ و تاریخ ایران در پاسارگاد به ویژه در هفتم آبان، نمونه‌ی خوبی از رشد و توسعه گردشگری فرهنگی است و وظیفه‌ ذاتی همه‌ دستگاه‌های متولی فرهنگ و گردشگری توسعه چنین برنامه‌هایی است.»

جستجوی فرهنگ و تاریخ سوگواری در شهرهای ایران حکایت از آداب و آئینی دارد که از پیشینه‌ای کهن برخوردار است. کتاب «سرگذشت خرم‌آباد» پیشینه، رسم و آئین سوگواری در میان اهالی شاپورخواست را بیان کرده است.

کتابخانه عمومی آرامگاه حافظ پس از گذشت بیش از ۷۵ سال، در زمره کتابخانه های تخصصی شیراز قرار دارد تا لسان الغیب روزانه میزبان پژوهشگران و حافظ پژوهان متعدد باشد.

ازار مسقف و تاریخی تبریز که سابقه اقتصادی، تجاری، سیاسی و فرهنگی آن بر کسی پوشیده نیست، در حوزه فعالیت های دینی نیز پیشینه طولانی دارد که برگزاری آیین های مختلف در ایام محرم یکی از نمودهای عینی این ویژگی منحصر به فرد است.

سفرنامه یاکوب ادوارد پولاک، طبیب مخصوص ناصرالدین شاه با عنوان «ایران و ایرانیان» که حاصل پژوهش‌ها و مطالعات این پزشک اتریشی است آگاهی‌های بسیاری درباره اخلاق و رفتار، آداب و زندگی ایرانیان به دست می‌دهد. یکی از آداب و رسومی که پولاک به آن توجه داشته و در سفرنامه خود به آن پرداخته مراسم عزاداری ماه محرم است.

مراسم سوگواری محرم در شهرهای مختلف ایران آداب و سنت‌های خاص خود را دارد. کتاب «آئین سوگواری در فرهنگ مردم اردیب» گوشه‌ای از این آئین‌ها را مراکز کویری ایران شرح داده است.