امروزه با پیشرفت دانش و استفاده‌های گوناگون از خون، به ویژه خون انسان و فراورده‌های آن، این ماده نقش و جایگاه ویژه و حیاتی یافته است. حجم خون در یک فرد بالغ به طور متوسط ۵ لیتر می‌باشد. کار خون به واسطه گردش در داخل رگهای اصلی، توزیع مواد غذایی، اکسیژن و حرارت در بدن و انتقال دی‌اکسید کربن و مواد زاید حاصل از فعالیت سلولها به ارگانهای دفعی است.
بهره‌برداری از خون از دیدگاه امامیه با رویکردی بر آرای امام خمینی (ره)
فواید خون
امروزه با پیشرفت دانش و استفاده‌های گوناگون از خون، به ویژه خون انسان و فراورده‌های آن، این ماده نقش و جایگاه ویژه و حیاتی یافته است. حجم خون در یک فرد بالغ به طور متوسط ۵ لیتر می‌باشد. کار خون به واسطه گردش در داخل رگهای اصلی، توزیع مواد غذایی، اکسیژن و حرارت در بدن و انتقال دی‌اکسید کربن و مواد زاید حاصل از فعالیت سلولها به ارگانهای دفعی است.
ایزدیار ـ رئیس انجمن تالاسمی ایران ـ درمان تالاسمی ماژور را تنها از طریق تزریق مرتب خون میسر دانسته که معمولا تا آخر عمر به طور متوسط هر چهار هفته یک بار انجام می‌شود و حسین ابوالقاسمی ـ مدیر عامل سازمان انتقال خون ایران ـ می‌گوید: «۱۸ هزار بیمار تالاسمی در کشور وجود دارد که سالانه تقریباً ۴۰۰ هزار واحد خون برای این بیماران مصرف می‌شود» و در ادامه می‌افزاید: «تزریق خون باعث افزایش آهن بدن شده، در قسمت‌های بالای بدن مانند سر و صورت و استخوانهای بدن اشباع می‌شود و رنگ پوست‌را به رنگ خاکستری درآورده و استخوانها را حجیم می‌کند.» (خبرگزاری جمهوری اسلامی ۳۱ر۲ر۱۳۸۶)
بر اساس خبری از خبرگزاری جوان، سالانه بیش از ۱۵۰هزار مادر در دنیا بر اثر خونریزی زایمان جان خود را از دست می‌دهند که این نشان‌دهنده نیاز مبرم انسانها به خون و فراورده‌های خونی است و همچنین به نقل از همین خبرگزاری، در دنیا هر ثانیه یک نفر به دریافت خون نیاز دارد (خبرگزاری جوان ۲۰ر۲ر۱۳۸۶).
استفاده دیگری که از خون می‌شود، به صورت پودر خون است که برای تغذیه طیور در مرغداری‌ها استفاده می‌شود. مکارم شیرازی در این باره می‌نویسد: «گاهی در مرغداری‌ها پودر خون با غذای آنها مخلوط می‌کنند، به طوری که گوشت مرغ به واسطه آن می‌روید گوشت وتخم مرغ آن حرام نیست و رطوبتهای مرغ نجس نمی‌شود؛ ولی بهتر آن است که از چنین مرغ و تخم مرغ آن پرهیز شود.» (هاشمی خمینی ۱۳۷۵ ج۱: ۱۴۱)
همچنین ایشان می‌فرماید: «هر گاه حیوان سایر نجاست‌ها را غیر از مدفوع انسان بخورد، باعث نجاست بول و مدفوع او نمی‌شود. گوشت او هم حرام نیست، مگر حیوانی که از شیر خوک تغذیه کرده و به وسیله آن رشد و نمو کرده باشد که گوشتش حرام است.»
استفاده دیگری که امروزه از خون می‌شود، استفاده از خون بندناف نوزادان است از زمانی که کار با سلول بنیادی آغاز شده است. به دلیل قابلیت تبدیل سلولهای بنیادی به هر سلول دیگر، همچون سلولهای قلبی، گوارشی، پوستی و به طور کلی تمام سلولهای اختصاص یافته در بدن از سلولهای بنیادی برای پیوند و درمان بسیاری از بیماریها استفاده می‌شود.
پژوهشگران دریافتند درمان زخمهای پوستی با ژل تهیه شده از پلاکت خون خود بیمار، التیام زخمها را سرعت می‌بخشد. پزشکان با این شیوه خواهند توانست توان التیام‌بخشی طبیعی بدن را در اختیار بگیرند. زخمهای پوستی که با این ژل درمان شدند، ده درصد سریعتر از زخمهای همین افراد که فقط با یک پماد آنتی بیوتیک درمان شدند، التیام یافت (خبرگزاری جمهوری اسلامی ۱ر۳ر۱۳۸۶).
نتیجه
به خاطر همین منافع مهم و حیاتی است که فقهای عظیم‌الشأن معاصر و مراجع عظام تقلید به حلیت خرید و فروش خون فتوا می‌دهند و دلایل حرمت بیع و بهره برداری از آن را مخدوش و نارسا می‌دانند. خویی می‌فرماید: «فلا دلیل علی حرمه بیع الدم، سواء کان نجسا ام طاهرا و لا وضعا و لاتکلیفا» (خویی ۱۳۷۷ ج ۱: ۹۸) دلیلی بر حرمت خرید وفروش خون چه پاک و چه نجس وجود ندارد و نه حرمت وضعی و نه حرمت تکلیفی.
[مرحوم آیت‌الله‌العظمی] خویی در مسأله بیع و بهره‌برداری از خون، فرقی بین خون نجس و خون طاهر نمی‌گذارد و خرید و فروش هر دو را جایز می‌داند و می فرماید: برای حرمت آن دلیل نداریم.
امروزه بدون بهره‌برداری از خون و فرآورده‌های آن، گردونه عظیم درمان نمی‌چرخد و بسیاری از جراحی‌ها ناممکن خواهد بود؛ از این روی خرید و فروش آن و کاسبی با آن نه تنها حرام نیست و از مصادیق «اکل مال به باطل» هم نخواهد بود، بلکه چه ثمره و منفعتی بالاتر از اینکه جان مصدومی که بر اثر خونریزی شدید در حال مرگ است، با تزریق چند سی.سی خون نجات یابد و اساساً داشتن یا نداشتن مالیت و منفعت عقلایی و حلال بستگی به شرایط زمانی و مکانی دارد. چه بسا چیزی در زمان یا مکانی مالیت نداشته باشد، ولی در زمان و مکان دیگر دارای مالیت باشد؛ زیرا آنچه در روایات و آیه شریفه آمده است، دلایلی بر حرمت مطلق استفاده از خون ندارد به علاوه در آن زمان برای خون غیر از خوردن استفاده‌ای نبوده است بنابراین حرمت در آیه و روایت منصرف به همان حرمت خوردن است.
در شرح عبدالصاحب آمده است: «انما یدور الجواز و عدمه مع وجود المنفعه المقصوده و عدمه، فعلی هذا، نقول بعدم جواز بیع الدم النجس بلاخلاف فی زمان صدور تلک الروایات لعدم وجود المنفعه المحلله المقصوده و نقول المعاوضه فی زماننا هذا، لوجود المنفعه المحلله المتعارفه المقصوده للعقلاء» (مرتضوی لنگرودی ۱۴۱۱ ج۱: ۵۵)
جایز بودن و نبودن خرید فروش خون بستگی به بود و نبود منفعت حلال عقلایی دارد؛ بنا بر این صدور روایات خرید و فروش خون جایز نبوده؛ زیرا در آن زمان منفعت حلالی نداشته است، ولی اکنون منفعت حلال و عقلایی دارد.
حق در مسأله چیست؟
حق آن است که بهره‌برداری و خرید و فروش خون در صورتی که منفعت حلال عقلانی داشته باشد، جایز است و اگر دارای منفعت حلال عقلایی نباشد، جایز نیست. در زمان ما با توجه به منفعت زیادی که برای خون مطرح است قطعا استفاده از آن غیر از خوردن اشکالی ندارد.
[مرحوم آیت‌الله‌العظمی] تبریزی می‌فرماید: خون متخلف در حیوان ذبح شده محکوم به طهارت است و اصابتش به لباس یا غیر لباس موجب نجاست نمی‌شود؛ اما اگر خونی که از ذبیحه خارج شده دوباره به درون و داخل ذبیحه برگردد، نجس است و به هر چیزی یا محلی اصابت کند، موجب نجاست آن می‌شود. برگشت مجدد خون به درون ذبیحه به دو صورت قابل تصور است که در هر دو صورت آن نجس است:
۱) موقع نفس کشیدن: هنگامی که حیوان در حال جان دادن است اگر زمانی که نفس می‌کشد از آن مجرا، که مجرای تنفس است، مقداری از خون به داخل بدن حیوان ذبح‌شده برگردد، این خون نجس است.
۲) به جهت اینکه موضع خروج عالی است مقداری از آن خون دوباره به داخل بدن حیوان برگردد، این هم نجس است.
امام خمینی(ره) می‌فرماید: «اگر حیوان حلال گوشت را به دستوری که در شرع معین شده بکشند و خون آن به مقدار معمول بیرون آید، خونی که در بدنش می‌ماند، پاک است؛ ولی اگر به علت نفس کشیدن یا به واسطه اینکه سر حیوان در جای بلندی بوده خون به بدن حیوان برگردد، آن خون نجس است.» (امام خمینی ۱۳۸۱: ۱۶ م ۹۷).
شیخ یوسف بحرانی می‌نویسد: «خونی که بعد از ذبح در گوشت حیوان حلال گوشت است، پاک است و حلال و خلافی در مسأله یافت نشده است؛ اما خونی که با نفس کشیدن حیوان به شکم و باطن حیوان ذبح شده برگشته، قطعاً این نجس و حرام است و داخل در بحث ما که خون متخلف است، نیست.»
از مجموع بحثهای گذشته چنین می‌توان نتیجه گرفت که:
۱ـ خرید و فروش خون برای خوردن حرام است ودر آن تردیدی نیست.
۲٫تحریم مطلق خون و بهره‌برداری از آن دلیل ندارد.
۳٫ نداشتن مالیت نمی‌تواند دلیل حرمت خرید و فروش خون به طور مطلق باشد، ضمن اینکه خون به دلیل داشتن منافع زیاد دارای مالیت است؛ زیرا اگرچه در آن زمان غیر از خوردن منفعتی نداشته است، ولی اکنون دارای منافع حلال، مهم و عقلایی است.
۴٫ در زمان ما که خون دارای منافع بسیار است خرید و فروش آن اشکالی ندارد و از مصادیق «أکل مال به باطل، نیست. استفاده و بهره برداری از خون جایز است و هیچ اشکالی ندارد.
منابع
ـ ابن اثیر مبارک بن محمد. (۱۳۴۳) النهایه فی غریب الحدیث و الاثر، قاهره: المکتبه الاسلامیه.
ـ امام خمینی، سید روح الله. (۱۴۲۱ق) تحریرالوسیله تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س)، چاپ و نشر عروج، چاپ اول.
ــ . (۱۳۸۱) توضیح المسائل، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س)، چاپ و نشر عروج، چاپ سوم.
ـ انصاری مرتضی. (۱۴۱۵ق) المکاسب المحرمه، بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات.
ـ بحرانی، یوسف. (بی‌تا) الحدائق الناضره فی احکام العتره الطاهرة، قم: مؤسسه النشر الاسلامی، چاپ اول.
ـ حر عاملی، محمدبن حسن. (۱۴۱۲ق) وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل ، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
ـ خبرگزاری جمهوری اسلامی، ۱ر۳ر۱۳۸۶
ـــ ، دوشنبه، ۳۱ر۲ر۱۳۸۶٫
ـ خبرگزاری جوان (ایران اکونومیست)، ۲۰ر۲ر۱۳۸۶
ـ خمینی، سیدمصطفی. (۱۴۱۰ق) المکاسب المحرمه، بی‌جا، بی‌نا.
ـ خویی، ابوالقاسم. (۱۳۷۷) مصباح‌الفقاهه: تقریر ابحاث سماحه آیت‌الله العظمی السید ابوالقاسم الموسوی، تألیف محمدعلی توحیدی تبریزی، قم: انتشارات داوری، چاپ اول.
ـ سیوطی، عبدالرحمن. (۱۴۰۴ق) الدر المنثور فی تفسیر بالمأثور، قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
ـ طباطبایی یزدی، سید محمدکاظم. (۱۳۷۸ق) حاشیه ، قم: مؤسسه اسماعیلیان.
ـ طبرسی، فضل بن حسن. (۱۳۷۹ق) مجمع البیان فی تفسیر القرآن، با تصحیح و تعلیق سید‌هاشم رسولی محلاتی، تهران: مکتبه العلمیه الاسلامیه.
ـ علامه حلی، حسن بن یوسف. (۱۴۰۶ق) نهایه الاحکام، بیروت: درالاضواء.
ـ قرضاوی، یوسف. (۱۴۱۸ق) الحلال و الحرام فی ، قاهره: مکتبه وهبة.
ـ مدیر شانه‌چی، کاظم. (۱۳۷۸) آیات‌الاحکام، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب دانشگاهها (سمت).
ـ مرتضوی لنگرودی، سید محمدمهدی. (۱۴۱۱ق) شرح عبدالصاحب علی المکاسب الشیخ الانصاری، قم: مکتبه المفید.
ـ موسوی خوانساری، احمد. (۱۳۵۵) جامع المدارک فی شرح المختصر النافع، مصحح علی اکبر غفاری، تهران: مکتبه الصدوق، چاپ دوم.
ـ نجفی، محمدحسن. (بی‌تا) جواهر الکلام، تحقیق شیخ عباس قوچانی، دارالکتب الاسلامیه.
ـ هاشمی خمینی، محمدحسن (گردآورنده). (۱۳۷۵) توضیح المسائل ، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی.
روزنامه اطلاعات