نماهایی جذاب از رخدادهای متن و حاشیه برگزاری نخستین انتخابات در تاریخ ایران
روایت منابع تاریخی از تخلف‌های نخستین انتخابات تاریخ ایران؛ تقلب، تدلیس، رشوه
مشروطیت ایران
|مهدی یساولی :در میانه بیم و امید؛ یک روایت امریکایی
١- «با وجود همه مسائلی که در تهران وجود دارد و راه‌آهن و الاغ در کنار هم در کارند و تضاد طبقاتی بیش از همه جا به چشم می‌خورد، باید قبول کرد که مرکز تحولات اجتماعی و سیاسی و همچنین مبدا پیدایش و توسعه تمدن امروز و در عین حال محل حفظ و نمایش سنن باستانی ایران، پایتخت کشور یعنی شهر تهران است. از همین نقطه افکار روشنفکرانه به سایر نقاط نفوذ کرده و از همین شهر انقلاب مشروطیت آغاز شده و به پیروزی رسیده و امید می‌رود که بتدریج تضاد و اختلاف طبقاتی فاحشی که در نحوه زندگی مردم و همچنین طرز تفکر طبقات مختلف اجتماعی وجود دارد، برطرف شود و ایرانیان با سرعت بیشتری به سوی تمدن و پیشرفت گام بردارند». این روایت اف.ال. برد، جهانگرد امریکایی، از جنبش مشروطیت ایران به عنوان نخستین کوشش‌های مردمان این سرزمین در دست‌یابی به حقوق مدنی و مشارکت در حکومت و سیاست، تصویری دوگانه از وضعیت جامعه ایران در آن روزگار ارایه می‌دهد. وی در کتاب «گشت‌وگذاری در ایران بعد از انقلاب مشروطیت» روایت خود را چنین ادامه می‌دهد «مردم ایران در سال ١٩٠٦ میلادی (١٢٨٥ خورشیدی) برای استقرار حکومت قانون و محدود کردن اختیارات شاه و تشکیل مجلس شورای ملی و ایجاد عدالت‌خانه قیام کردند. در حقیقت اطرافیان جانشین ناصرالدین شاه- مظفرالدین شاه قاجار- که دریافته بودند در صحنه اقتصاد و سیاست جهانی بیش از آن به افکار و شیوه‌های کهنه پای‌بند بود، خود زمینه مناسبی برای آن قیام فراهم کرده بودند». این میهمان امریکایی جامعه ایران، در آغاز، نخستین خیزش سیاسی- اجتماعی مدنی مردمان این سرزمین را امیدوارانه وصف می‌کند «امید بسیار است که نظمی نوین در ایران استقرار پیدا کند، امنیت اجتماعی به وجود آید و به احتمال زیاد ایران حکومت آزاد و تازه‌ای داشته باشد که به حقوق اجتماعی و سیاسی مردم احترام بگذارد و از قانون پیروی کند. در غیر این صورت باید اقرار کرد که ایران آزمایش نافرجام دیگری را پشت سر می‌گذارد». این امید اما به روایت وی چندان نپایید «با این که قیام مردم ایران اصالت داشت از آنجا که متاسفانه اکثریت مردم از نظر سطح فکر و بینش سیاسی برای چنین تحولی نداشتند، نتیجه مطلوب به دست نیامد. به خصوص که هیات حاکمه با وجود اختلافات داخلی، به صورتی تازه با نفوذ و کارشکنی سیاست خارجی روبرو شدند و روسیه تزاری در راه پیشبرد سیاست‌های انقلابی و سازنده دولت مشروطه ایران، مزاحمت امپریالیستی بسیاری ایجاد کرد».
ایران، در انظار همه عالم
٢- «ماه جمادی‌الثانی ١٣٢٤ یا آزادی عمومی؛ این ماه در تاریخ ایران دارای اهمیتی فوق‌العاده است، بلکه در این ماه تاریخ ایران و حیات ایران بکلی تجدید شده، در حالیکه سالها میگذشت که اسم ایران در جرائد اروپا نوشته نمیشد و ابدا کسی متوجه بایران نبود و اعتنائی باخبار خراب این مملکت نداشتند. در این ماه یکمرتبه تمام انظار اهل عالم متوجه باین مملکت شده، نماند روزنامه‌ای که شرحی از حوادث حیرت‌انگیز ایران را ننوشته باشد». توصیف احمد مجدالاسلام کرمانی از کنشگران جنبش مشروطه- که البته هم‌زمان با پیروزی آن به تبعیدگاه خود در شمال شرق ایران به سرمی‌برد- در کتاب «سفرنامه کلات؛ گوشه‌ای از تاریخ مشروطیت ایران» اهمیت این خیزش ملی را در نگاه ایرانیان آن روزگار بیانگر می‌تواند باشد. مهم‌ترین دستاورد سیاسی این جنبش، در کنار بسیاری دگرگونی‌های اجتماعی که با خود و پس از پیروزی به همراه آورد، مشروط‌کردن حکومت به قاعده‌هایی بود که پیش از آن در تاریخ دیرینه ایران پیشینه نداشت. مجلس شورا، نماد این مشروطیت حکومت به شمار می‌آمد؛ مکانی که نمایندگانی از مردم را در خود جای می‌داد تا برای بخش اجرایی حکومت و دولت تصمیم بگیرند. نخستین دوره مجلس شورای ملی که شتابان پس از پیروزی جنبش مشروطیت در واپسین روزهای حکومت مظفرالدین شاه قاجار تشکیل شد، وضعیتی جالب داشت. بررسی وضعیت چگونگی تشکیل نخستین مجلس شورا و پیش از آن، تدوین و تصویب نظامنامه انتخابات و سپس برگزاری انتخابات، تصویری جذاب از کوشش‌های هواداران و فعالان جنبش نوپای مشروطه ایران را در دست‌یابی به نهادهای مدنی بر اساس مشارکت و رای مردم پیش رویمان می‌گذارد.
انتخاباتی که مصلحتا طبقاتی شد
٣- پس از پیروزی جنبش و صدور فرمان مشروطه از سوی مظفرالدین شاه قاجار و سپس تصویب قانون اساسی، تشکیل مجلس شورای ملی، نخستین و مهم‌ترین اولویت پیشبرد هدف‌ها و آرزوهای مشروطه‌خواهان به شمار می‌آمد. رهبران مشروطه‌خواه و هواداران آن در نخستین گام برآن شدند نظامنامه انتخابات را مهیا کنند. نظامنامه نخستین انتخابات در تاریخ ایران اما چگونه تدوین شد؟ مخبرالسلطنه هدایت در کتاب «گزارش ایران، قاجاریه و مشروطیت» در این‌باره روایتی دست اول دارد «صنیع‌الدوله، محتشم‌السلطنه، میرزا حسنخان و میرزا حسینخان پسران میرزا نصرالله خان مشیرالدوله و من بنده در ٢١ جمادی‌الثانی ١٣٢٤ از طرف مشیرالدوله دعوت شده برای تنظیم نظامنامه. در رستم‌آباد نشستیم. نظر بمقتضیات وقت، صلاح را در انتخاب طبقاتی دیدیم و مدلول دستخط [فرمان مشروطه به امضای شاه] هم همین بود. شست [شصت] نفر نماینده برای طهران و ٦٠ نفر برای ولایات مقرر شد، در طهران ٣٠ نفر از اصناف ١٠ نفر از تجار ٢٠ نفر از اعیان، و نوشته شد که انتخاب ٦٠ نفر از طهران برای افتتاح مجلس کافی است. نظامنامه بصحه رسید. تسلیم نیرالدوله حاکم طهران شد. مدتی گزشت [گذشت]، اثری ظاهر نشد. من بدوشان‌تپه رفتم. مشیرالملک گفت: نیرالدوله میگوید، نظامنامه را نمی‌فهمم، میخواهم حاشیه بر نظامنامه بنویسم. گفتم: اگر حاشیه را نفهمیدند، چه می‌کنید؟ معطل ماند. گفتم: من در حاشیه کناری می‌نشینم، هر جا اشکالی باشد، توضیحات میدهم و چنین شد». یحیی دولت‌آبادی نیز در کتاب «حیات یحیی» درباره چگونگی تنظیم نظامنامه انتخابات می‌نویسد «آزادیخواهان در مرحله دوم تاسیس حکومت ملی باز هم مورد حمله میشوند چه مستبدین میخواهند در این مرحله هم مبارزه نموده نگذارند نظامنامه انتخابات بصورتی نوشته شود که اساس دولت تغییر نماید بلکه مجلس شورای دولتی تاسیس گردد و در اینکار بعضی روحانیون بظاهر طرفدار مشروطه را با خود همراه مینمایند آزادیخواهان بمحض گرفتن دستخط مشروطیت جمعی از اشخاص مطلع مانند صنیع‌الدوله و مخبرالسلطنه و مشیرالممالک و محشتم‌السلطنه را واداشته بعضی از نظامنامهای انتخابات ملل دیگر را ترجمه و جرح و تعدیل کرده نظامنامه را میخوانند ... [پس از گیرودار فراوان و درگیری‌ها بر سر گرایش‌ها و متن نظامنامه] نظامنامه را بصح شاه میرسانند و روز دوشنبه هیجدهم رجب ١٣٢٤ باز مجلس منعقد شده صدراعظم و نایب‌السلطنه و جمعی از رجال دولت در مجلس حاضر میشوند و از طرف دولت نظامنامه موشح بدستخط همایون خوانده میشود روز یکشنبه بازارها باز شده نظامنامه انتخابات چاپ گشته بدست مردم داده میشود».
٤- انتخابات نخستین دوره مجلس شورای ملی در شرایطی ویژه آغاز شد. روال اجرایی برگزاری نخستین انتخابات در تاریخ ایران به تندی پس از امضای نظامنامه انتخابات آغاز شد. بسیاری از وابستگان دربار و مخالفان مشروطیت، با وجود پیروزی جنبش اما همچنان برآن بودند به شیوه‌های گوناگون جلوی تداوم آن را گرفته، همچنین مانع‌هایی در برابر تدوین و تصویب نظامنامه و برگزاری انتخابات و تشکیل مجلس شورا را به عنوان نماد برجسته حضور مردم در گستره سیاست و تصمیم‌سازی حکومتی بگیرند، آنچنان که مخبرالسلطنه هدایت در کتاب «گزارش ایران، قاجاریه و مشروطیت» روایت می‌کند «ناصرالملک اظهار میدارد که مجلس برای ایران لازم نیست، همان قانون کافی است». زور جنبش و کنشگران اما پرزورتر می‌آمد. مخبرالسلطنه که در دسته تنظیم‌کنندگان نخستین نظامنامه انتخابات در تاریخ ایران به شمار می‌آمد، درباره اجرای قانون انتخابات چنین می‌نویسد «یکدو روز خازن‌الملک معاون حکومت حاضر شد، بعد غیبت کرد. شخصا انتخابات را بجریان انداختم. در سلام نیمه شعبان که عید میلاد امام زمان بود، وکلا بحضور رفتند و برگشتند. در مدرسه نظامی، صنیع‌الدوله را بریاست انتخاب کردند. سایر اعضا نیز انتخاب شدند و مجلس در چند روز بعد در عمارت بهارستان منعقد شد. نمیدانم چرا من رابط بین دولت و مجلس شدم، نه در دولت رسمیتی داشتم نه در مجلس. انتخاب اصناف و علما در مدرسه نظامی شد. تجار در انتخاب دست نگاه داشتند و گفتند ما انتخاب نمیکنیم مگر پس از آنکه ناصرالملک یا صنیع‌الملک انتخاب شوند. ناصرالملک ابا کرد. انتخاب اعیان در تالار تخت مرمر بریاست ناصرالملک انجام گرفت. صنیع‌الدوله جزو اعیان انتخاب شد. تاریخ افتتاح مجلس را عدل مظفر پیدا کردند». یحیی دولت‌آبادی نیز در کتاب «حیات یحیی» روایتی دیگر از اجرای انتخابات دارد «از طرف دولت مهدیقلیخان مخبرالسلطنه بنظارت انتخابات طهران معین میگردد و از هر طبقه از طبقات خلق چند نفر معرف تعیین گشته در مجلس انتخابات حاضر میشوند و هر روز در مدرسه نظام مجلس انتخابات منعقد است جمعی بانتخاب صنفی از روی صحت و بعضی باسابچینی و تقلب منتخب میگردند و اکثریت با کسانی است که بصحت انتخاب شده‌اند. نگارنده غالبا پهلوی دست مخبرالسلطنه نشسته‌ام میبینم در قبول تعرفه‌ها چندان دقت نمینماید بر او اعتراض میکنم آهسته میگوید بهتر این است پیش از آنکه شاه آخر نفس را بکشد این توپ صدا نماید چونکه ساعت بساعت حال مزاجی شاه بدتر میشود و امیدی بطول حیات او نیست خلاصه تا روز چهاردهم شعبان پنجاه و چند نفر در طهران انتخاب میشوند و قرار است روز پانزدهم شعبان که عید مولود صاحب‌الزمان است روز افتتاح مجلس شورا باشد ولی بِدو ملاحظه تاخیر میشود یکی بملاحظه تمام‌نشدن انتخابات و دیگر آنکه روز افتتاح مجلس عید مخصوص باشد و با عید مذهبی تداخل نشود از این‌جهت افتتاح رسمی مجلس روز یکشنبه هیجدهم شهر شعبان هزار و سیصد و بیست و چهار (١٣٢٤) مقرر میگردد که در آن روز برحسب دعوت رسمی که از طرف مشیرالدوله صدراعظم شده مجلسی در عمارت سلطنتی در اطاق برلیان باغ گلستان منعقد و سلام عام برسم اعیاد بزرگ برپا میشود تمام دوائر دولتی و سفرای خارج با لباس رسمی حاضر میشوند جمعی از علماء و تجار و اعیان حضور بهم میرسانند صندلی شاه را در وسط اطاق روبروی باغ گلستان گذارده‌اند علماء یکطرف مینشینند سفرا طرف دیگر میایستند و شاهزادگان و وزراء طرف دیگر. ... نطق شاه که خوانده شد مجلس پایان مییابد شاه را میبرند سفراء روانه میشوند علماء میروند در یکی از عمارتهای دربار مینشینند ... خطابه‌های تبریک‌آمیز خوانده میشود و مجلسی منعقد گشته از همانساعت وکلاء میروند بمدرسه نظام در اطاق موقتی مجلس نشسته بانتخاب رئیس و مذاکرات لازم میپردازند و بموجب نظامنامه در دفعه اول اکثریت وکلای طهران مذاکره کافی است و رسمیت دارد ... خلاصه از آنروز ببعد بیشتر ایام مجلس منعقد است نظامنامه اساسی مجلس را مینویسند مذاکرات لازم را میکنند و انتظار ورود وکلای ولایات ... را دارند».
ناظم‌الاسلام کرمانی نیز در کتاب «تاریخ بیداری ایرانیان» توصیفی مشروح درباره مرحله‌های اجرایی انتخابات در تهران ارایه کرده است که از زمان پذیرش نظامنامه انتخابات از سوی مظفرالدین شاه قاجار آغاز میشود «روز یکشنبه دوازدهم رجب ١٣٢٤ هجری- امروز نظامنامه انتخابات را نوشتند و آوردند خدمت حضرت آقای طباطبایی ارائه دادند. حضرت آقا فرمودند اگر عموم مردم پسندیدند ضرر ندارد، لذا نسخه‌های متعدد نوشته شد که به نظر عموم برسد و برای عامه قرائت کنند. [پس از صحه همایونی بر نظامنامه] روز یکشنبه ٢٦ رجب ١٣٢٤- مردم در مدرسه نظامیه جمع و ازدحام نموده طرف صبح اصناف و طرف عصر علماء و طلاب حاضر مجلس شده در حضور معرفین، اوراق انتخاب را گرفته. ما هر زمان که ورقه انتخاب خود را گرفتیم صورت آن را نیز درج می‌نمائیم. روز دوشنبه ٢٧ رجب‌المرجب ١٣٢٤- امروز مردم مشغول انتخابات می‌باشند تلگرافی هم به ولایات مخابره شد که مردم وکلای خود را انتخاب کنند». مدرسه نظامیه برای نام‌نویسی دارندگان شرایط حضور در انتخابات در نظر گرفته شد. ناظم‌السلام در این‌باره می‌نویسد «روز جمعه دویم شهر شعبان‌المعظم سنه ١٣٢٤- امروز به قرار هر روز در مدرسه نظامیه مشغول انتخابات می‌باشند. بنده نگارنده هم در امروز ورقه انتخاب گرفته و خود را در امروز صاحب افتخار و شرف و حق می‌داند و صورت ورقه انتخاب را در این تاریخ نیز درج می‌نمایم. اولا شرح مجلس را عرض کنم: جمعی از موثقین و مقدسین و اشخاص بی‌غرض در مجلس نشسته‌اند، منشی و ثبات و دفتردار و کاتب هم نشسته‌اند. هر کس وارد میشود بعد از معرفی کامل و اجتماع شرایط، ورقه را نوشته به او می‌دهند و اصل ورقه چاپ است آنچه که در اوراق عموم نوشته میشود با مرکب چاپی نوشته شده است و آنچه خاص است با مرکب معمولی مینویسند و هذا صورته: ورقه انتخاب که صاحب این ورقه حق رای در باب انتخاب دارد ... به تاریخ ٢ شهر شعبان سنه ١٣٢٤ ... نمره ٣٧١ ... ورقه انتخاب ... ایالت تهران صنف سلسله علمیه ... اسم جناب مستطاب شریعتمدار آقای ناظم‌السلام دامت برکاته ... اسم پدر مرحوم آقا شیخ علی طاب ثراه کرمانی ... مولد کرمان ... محل اقامت تهران کوچه وزیر دفتر ... محل حجره یا دکان ندارد ... سن ٤٣ ... هیئت مصدقین و معرفین طبقه علماء و طلاب به انجمن نظار مجلس شورای ملی شهادت میدهیم که دارنده این ورقه به موجب نظامنامه مورخ بیستم شهر رجب‌المرجب سنه ١٣٢٤ موشح به دستخط اعلیحضرت اقدس مظفرالدین شاه خلدالله ملکه، دارای شرایط انتخاب است و می‌تواند رای خود را در موقع انتخاب صنف و طبقه خود اظهار نماید. این ورقه فقط به جهت انتخاباتی که در تاریخ ... واقع خواهد شد، ممضی و معتبر است».
احمد کسروی نیز در کتاب «تاریخ مشروطه ایران» درباره رخدادهای تبریز پس از پیروزی جنبش مشروطه و امضای نظامنامه انتخابات می‌نویسد «بدینسان تبریز آزادی گرفت. پس از این مشروطه در همه جا آشکار شد و بهمه شهرها آگاهی رسید، و از تهران "نظامنامه انتخابات" و دستور برگزیدن نمایندگان را بهمه جا فرستادند. در برخی شهرها حکمرانان گردنکشی کرده بمردم میدان ندادند. ولی در تبریز و رشت مردم آزادی یافته می‌جنبیدند. بدیگر شهرهای آذربایجان هم آگاهی داده شد و در آنها نیز تکان پدید آمد. می‌بایست "نظامنامه" و دستور از تهران برسد تا نمایندگان را برگزینند. ... در این میان در تهران دارالشوری برپا گردید. گفتیم مجلس چندگاهه "نظامنامه انتخابات" را نوشت و آن را بدستینه شاه رسانید، و از روی آن در تهران ببرگزیدن نمایندگان آغاز گردید. این "نظامنامه" مردم را بشش گروه (طبقه) میبخشید بدینسان: شاهزادگان و قاجاریان، علماء و طلبه‌ها، اعیانها، بازرگانان، زمینداران و کشاورزان، و پیشه‌وران که هر گروهی نمایندگان جداگانه برگزینند، و برای تهران شصت نماینده بدیده می‌گرفت بدینسان: شاهزادگان و قاجاریان چهار تن، علما و طلبه‌ها چهار تن، بازرگانان ده تن، زمینداران و کشاورزان ده تن، پیشه‌وران سی و دو تن، از اینرو بیشتر نمایندگان از بازاریان و پیشه‌وران بایستی بود و خواهیم دید که در مجلس یکم اینان بسیار میبودند».
تقلب و تدلیس در کار آمد
٥- نخستین نام‌نویسی انتخابات در تاریخ ایران اما بدون دردسر و حاشیه انجام نشد، تا آنجا که پای رشوه و تقلب نیز به میان آمد. ناظم‌الاسلام کرمانی در این‌باره روایتی دارد «روز چهارشنبه هفتم شعبان ١٣٢٤- در این روز، مردم در مدرسه نظامیه مشغول امر انتخاب می‌باشند. لکن بعضی می‌گویند: این مجلس انتخاب بر وفق نظامنامه نمی‌باشد و دست تقلب و تدلیس در کار داخل شده. بعضی از متمولین و تجار پول‌دار، بنای رشوه و تعارف را در کار گذارده‌اند. ارباب جمشید پولی به بعض آقایان داده است. حاجی معین بوشهری هم به بعض اشخاص پول داد. از آن جمله به انجمن مخفی ما هم چیزی داد. که جناب آقا میرزا محمدصادق گرفته و میل فرمودند. و عمده خرابی کار اهل ایران، همین رشوه و پول است که آنان را از همه چیز انداخته و خواهد انداخت». این تاریخ‌نگار رخدادهای جنبش مشروطیت ایران که خود از کنشگران مهم آن به شمار می‌آمده است، انتقادهای خود را نسبت به پاره‌ای تخلف‌های نخستین انتخابات تاریخ ایران و برگزیدگان آن را اینگونه ادامه می‌دهد «با این که در تهران مردمان کافی و عالم و جوانان باتربیت و باهوش و تحصیل‌کرده، موجود و متعدد و بی‌شمارند. سبب این که آنها وکیل و منتخب نشدند و اینگونه مردمان جاهل و بی‌تربیت داخل در این امر خطیر شدند چند چیز بود: اول این که هنوز اهل تهران معنی مجلس و وکالت و منتخب و امین را ندانسته و نفهمیده‌اند. به گمانشان این که وکیل ملت باید مثل وکیل‌های دارالشرع و در خانه‌های ملاها و قضات باشد. از بس که از وکیل مرافعات می‌ترسند و از بس که از آن ها صدمه و اذیت و ضرر دیده‌اند، لذا به اینگونه اشخاص راضی شده‌اند، دویم آن که دست تقلب و رشوه در کار آمد. به این جهت جناب آقا میرزا محمدتقی گرکانی که وکیل علماء بود استعفا داد. و در جایش آقا میرزا محسن برادر صدرالعلماء و داماد آقای بهبهانی وارد شد، بدون انتخاب و بدون شرایط. همین‌قدر که آقا میرزا محمدتقی استعفا داد، جناب آقاسیدعبدالله، داماد خویش را به جای او منصوب کرد. هر قدر عقلا داد و فریاد کردند به جائی نرسید و همچنین نصره‌السلطان و دبیرالسلطان که هر دو جوانان باکفایت و دانا بودند از وکالت به اصرار مردم استعفا دادند. بیچاره دبیرالسلطان هم از نوکری افتاد و هم از وکالت». او در جایی دیگر از کتاب ارزشمند «تاریخ بیداری ایرانیان» گوشه‌هایی دیگر از تخلف‌های انتخاباتی نخستین دوره مجلس شورای ملی را اینچنین بیان میدارد «همین که هیئت مجلس نظار ... تشکیل یافت، عموم طبقات وکلاء خود را معین و منتخب کرده و میکنند و به اکثریت آراء و به اعانت قرعه مطابق نظامنامه، منتخب گردیدند لکن باز دست تقلب و رشوه در کار است. چه امجدالسلطان سنش بیست و یک‌سال است و برحسب نظامنامه که باید سن منتخب بیست و پنج سال و سی سال، در مورد امجد تخلف ورزید، هیاهو و ایراد وارد می‌آورند ولی کسی اعتنا نمی‌کند چرا که مجدالدوله ایلخانی و رئیس طایفه قاجاریه است». ناظم‌الاسلام کرمانی دستاورد آن بی‌توجهی‌ها به برگزاری دقیق انتخابات و تخلف‌های انجام‌شده را وضعیتی ناخوشایند برمی‌شمرد «اهالی تهران خود را تسلی می‌دادند به این که اگر وکلای طهران صحیح و درست و کافی و عالم نمی‌باشند، وکلای بلاد البته خوب و صحیح و عالم خواهند بود. در مجلسی که دویست نفر اجزای آن مجلس باشد، پنجاه نفر جاهل چه می‌توانند بکنند؟ ولی افسوس که وکلای سایر بلاد هم همین درد و همین خیال را داشتند. در آنجاها هم بعینه مانند تهران شد».
پاره‌ای بخش‌های حاکمیت که در زمینه برگزاری انتخابات مسئولیت داشتند، می‌کوشیدند جزییات شیوه و چگونگی برگزاری آن را به آگاهی مردم برسانند. یک نمونه از این اعلان‌ها را با نام «صورت اعلان حکومت تهران» به روایت کتاب «تاریخ بیداری ایرانیان» می‌خوانیم «چون موافق نظامنامه انتخابات، امراء و اعیان و اشراف و ملاکین باید نمایندگان خود را برای مجلس شورای ملی معین نمایند، لهذا با کمال احترام و توقیر خواهش میشود از اعیان و خوانین و اهل قلم و اطباء و ملاکین و صاحبان مستغلات شهری به حدودی که در نظامنامه مقرر است و طبقات نوکر سوای اهل نظام هرگاه در جزو شاهزادگان عظام و علماء اعلام و امراء و قاجاریه و طلاب و خوانین و اصناف انتخاب نکرده‌اند، روز شنبه دهم شعبان از یک ساعت بعدازظهر الی یک ساعت به غروب مانده به عنوان ملاک در مجلس انتخابات ملی حاضر شده شش نفر نمایندگان ملاکین را در شش قرعه انتخاب نمایند. محض سهولت امر توضیح میشود که آقایان معزی‌الیهم، شش نفر نمایندگان خود هرکس را میخواهند نماینده خودشان را باید از پیش در نظر بگیرند که در وقت انتخاب معطل و متردد نباشد، صاحبان مستغلات در صورتی که مستغلات ایشان از هزار تومان کمتر نباشد در حکم ملاکین هستند. هریک از آقایان معزی‌الیهم که حاضر نشدند، به موجب اعلان، حق انتخاب ایشان در این نوبت ساقط خواهد شد».