در سال های اقامت و تحصیل در پاریس من نخست رساله ای دانشگاهی نوشتم درباره کلینی که تنها قسمتی از آن به عنوان رساله دیپلم عالی عرضه شد. مابقی آن با اینکه کم و بیش کامل شده بود اما هیچگاه عرضه نشد.
.jpg)
در سال های اقامت و تحصیل در پاریس من نخست رساله ای دانشگاهی نوشتم درباره کلینی که تنها قسمتی از آن به عنوان رساله دیپلم عالی عرضه شد. مابقی آن با اینکه کم و بیش کامل شده بود اما هیچگاه عرضه نشد. قسمتی از آن به زبان فرانسه تحریر شد و قسمتی از آن به صورت یادداشتهایی نیمه نهایی به فارسی تحریر شد. بعدها البته قسمتی از آنچه به عنوان رساله دیپلم به فرانسه نوشته شده بود در مقاله ای مشترک با استاد امیر معزی منتشر شد. مابقی چنانکه گفتم اصلا هیچگاه عرضه نشد که البته بخش اعظم پژوهش های من درباره کلینی و کتاب کافی را همان ها تشکیل می داد. بنا دارم آنچه از آن پژوهش آن زمان به زبان های فارسی و یا فرانسه تحریر شد و تاکنون منتشر نشده را به عنوان کتابی به زبان انگلیسی عرضه کنم. شاید بد نباشد تکه هایی از آن بخش ها را که اصلاً به فارسی نوشته شده بود به همراه ترجمه قسمت هایی که به زبان فرانسه تحریر شده بود به صورت سلسله یادداشت هایی منتشر کنم تا خود سببی شود برای دریافت اظهار نظرات دوستان علاقمند در جهت اصلاح آنها و آماده سازی نهایی برای انتشار آن مطالب به زبان انگلیسی. البته آنچه درباره کلینی در رساله دکتری خود نوشته ام بحث هایی مجزاست که ربطی به آنچه در این یادداشت ها می آید ندارد و به عنوان فصلی در کتاب امامت و غیبت که بریل ناشر آن است آمده است.
اهمیت تحقیق و كاوش درباره تاریخ و سرگذشت حدیث در اسلام و جایگاه آن در شریعت و اعتقادات اسلامی از دیر باز مورد توجه محققان و مورخان غربی قرار گرفته است . بویژه از زمان دو اسلام شناس نامدار گلدتسیهر و شاخت , تحقیق درباره حدیث و تاریخ تدوین آن به طور اساسی تری مورد توجه محافل اسلام شناسی غربی قرار گرفته است . تاریخ تدوین حدیث در حقیقت تاریخ شكل گیری هویت امت اسلامی است و حافظه تاریخی آن را تشكیل می دهد . از این رو نقد تاریخیِ " تاریخنگاریِ سنتی " آن , در حقیقت نقد تاریخیِ شكل گیریِ هویت اسلامی است . در تحقیقات یكصد سال گذشته اسلام شناسی غربی تلاشهای متعددی برای تاریخ نگاری تدوین حدیث صورت پذیرفته و درباره اصالت مجموعه های حدیثی و زمان آغاز تدوین حدیث بحثها و تحقیقات متعددی منتشر شده است . برخی از این تحقیقات با منظری تردید آمیز به اصالت بخش عظیمی از آنچه كه به عنوان تاریخ سنتی تدوین حدیث شناخته می شود ، راه برده است ، بطوری كه این تحقیقات تاریخ آغاز تدوین حدیث را متأخرتر از آنچه عقیده عمومی مسلمانان است ، تخمین زده اند . البته در این میان تحقیقات دیگری و به خصوص در یكی دو دهه اخیر با نگاهی همدلانه تر با تاریخ نگاری سنتی به این امر پرداخته اند ، به طوری كه بر آن اساس اصالت بیشتری برای مجموعه های حدیثی می توان قائل شد . با این وصف بیشتر این تحقیقات تاكنون به حدیث عام اسلامی و به طور خاص حدیث سنی پرداخته اند . حدیث شیعی شاید به دلیل تأخیر آن نسبت به حدیث سنی كمتر مورد این گونه مناقشه ها كه در مورد دو سده نخستین اسلامی صورت می گیرد ، قرار گرفته است .
با این وصف در یكی دو دهه اخیر و با رشد تحقیقات شیعه شناسی در غرب ، این رشته از تحقیقات هم مورد توجه قرار گرفته است . اما تاكنون ، جز با یكی دو استثنا ، تفسیر روشنی از تاریخ و مراحل تدوین حدیث شیعی و نیز شناسایی دقیقی از منابع كهن آن در این گونه تحقیقات صورت نپذیرفته است. مهمتر از همه ارزیابی تاریخ حدیث شیعی و امامی با توجه به تحولات تاریخی عقاید وفقه شیعی است كه تاكنون به دلیل فقر تحقیقات در زمینه اخیر ، تاریخ تدوین حدیث هم بر این مبنا تدوین نشده است .
با وجود اهمیت كتاب الكافی محمد بن یعقوب الكلینی ( درگذشته ۳۲۹ق ) ، هم در تاریخ نگاری حدیث امامیه و هم در تثبیت عقاید و فقه امامی ( و به ویژه به دلیل عصر و زمان زندگی الكلینی كه نقطه عطفی در تاریخ تحولات مذهب قلمداد می شود ) ، ولی با این وصف در زبانهای اروپایی تاكنون تحقیق ویژه ای در این باره منتشر نشده و حتی زندگی و فعالیتهای علمی وی مورد مطالعه همه جانبه قرار نگرفته است . این رساله می كوشد ، با عنایت به اهمیت تاریخی دوره تدوین كتاب الكافی تألیف محمد بن یعقوب الكلینی در شكل گیری بنیاد تفكرات امامیه ، به بررسی و توضیح اهمیت تاریخی این کتاب و سهم مؤلف آن در این زمینه بپردازد . با این وصف به منظور تبیین بیشتر تحولات حدیث امامیه و جایگاه كتاب الكافی ، تاریخ تحول ادبیات حدیثی با نگاهی كلی مورد تحلیل قرار گرفته است. البته این رساله تنها گامی است اولیه برای شناخت منابع و تحولات حدیث امامیه كه در عین حال بر اساس مراجعه به منابع اصلی تدوین شده است .
کلینی (۲)
مراجع اصلی ما در این رساله كتابهای حدیث و فقه ، رجال و تراجم و منابع كتابشناختی امامیه است. طبعا به دلیل تداخل حدیث شیعی و سنی در دوره های نخستین و بویژه در كوفه و بغداد ، برخی از منابع سنی نیز در دایره تحقیق ما قرار گرفته اند . برای شناخت رجال حدیث و شناخت سهم هر یك از بومها و مدارس حدیث شیعی به طور كلی و حدیث امامی به طور خاص ، مراجعه مستقیم به كتابهای حدیثی و بررسی اسناد روایات و طبقه بندی و تحلیل داده های آنها بیش از هر مرجع دیگری می تواند یاریگر محقق باشد . این به دلیل آن است كه تقریبا تمامی منابع حدیثی متقدم بر كتاب الكافی ، تنها با چند استثنا از میان رفته اند و افزون بر آن منابع رجالی و كتابشناختی متقدم یا به همان سرنوشت گرفتار شده اند و یا در ارائه اطلاعات درباره بسیاری از امور ضروری خاموشند و كمك چندانی نمی توانند به محقق امروزی بكنند . با این وصف مراجعه مستقیم به كتابهای حدیثی كار چندان ساده ای نیست . اولا به دلیل اینكه از بسیاری از كتابهای حدیثی امامی نسخه های قابل اعتمادی باقی نمانده و از اینرو بیشتر این كتابها از عدم وجود چاپهای انتقادی رنج می برند ؛ ثانیا اینكه حتی از سوی حدیث شناسان ، رجالیان و فقیهان امامی تحقیقات زیادی در رابطه با رمز گشایی از مشكلات متون محدود حدیثی امامیه انجام نپذیرفته و در بسیاری از موارد ابهام در اسناد حدیثی در كنار تصحیفات و تحریفاتی كه در این اسناد از دیر باز و توسط كاتبان و ناسخان صورت گرفته ، مشكل را دو چندان كرده است . به دلیل منابع محدود رجالی و اطلاعات محدودی كه از شرایط تدوین حدیث امامی داریم ، بسیاری از اسناد حدیثی و روات احادیث ناشناخته اند و درباره بسیاری از این روات هیچ گونه اطلاعی در اختیار نداریم . كتابهای رجالی و اطلاعات علمای علم رجال و حدیث در دوره های متأخرتر صرفا تكرار سخنان محدود كتابهای قبلی است و تازه وجود گرایشات تبلیغی دینی در دفاع از عقاید مذهبی موجب شده است كه هزاران صفحه بر محتوای كتابهای رجالی و به دفاع از روایات و روات امامی توسط متأخران اضافه شود ، بی آنكه بتواند مشكلی را از مقابل محقق برای دریافت روشنتر شرایط تدوین حدیث بردارد . شیوه های مكتب اخباری در فقه و حدیث در سده های متأخر این امر را بیش از پیش دامن زده است . افزون بر همه اینها ، جز در یكصد سال گذشته ، مراجعه به منابع سنی برای شناسایی روایات و روات حدیث امامی كمتر جریان داشته است ، كاری كه با شدت گرفتن آن از یكی دو دهه گذشته توانسته است كمكهای خوبی به شناخت حدیث امامی بكند .
اعتماد به كتابهای حدیثی برای شناخت احوال روایات و روات امامی ، در عین حال با یك خطر جدی نیز روبرواست . تحقیقات كهن ( از سوی برخی از رجالیان و دانشمندان مسلمان ) و یا جدید ( از سوی محققان عمدتا غربی ) در حوزه حدیث نشان داده است ، كه تعدادی از منابع حدیثی موجود و یا آنهایی كه سرچشمه منابع بعدی بوده اند ، تنها به دلیل جدلهای مذهبی و در شرایط بحث های دینی تولید و یا دست كم بازتولید شده اند و از سوی برخی از راویان حرفه ای حدیث برای حل مشكلات مذهبی تاریخی پیشنهاد و صورتبندی شده اند . گرچه به طور كلی حدیث شیعی به دلیل تأخیر نسبت به حدیث سنی ، كمتر مورد این سوء ظن قرار می گیرد و به همین دلیل گمانهایی كه درباره دو قرن نخستین از سوی اسلام شناسان غربی در این باره وجود دارد ، كمتر دامن حدیث شیعی را گرفته است، اما روشن است كه شرایط سیاسی و اجتماعی شیعیان و از آن جمله شیعیان امامی ، آنان را برای دست كم بازنویسی و ویرایش متون حدیثی ناچار می كرده است و از اینرو نمی توان به سادگی به تمامی اطلاعات احادیث و اسناد اطمینان لازم را حاصل كرد ؛ بلكه صرفا از طریق اعمال آزمون و خطا می بایست داده ها را با یكدیگر و با مسلمات تاریخی مقایسه كرد و از در افتادن در خطا پیشگیری نمود . بنابراین به سادگی نمی توان تنها بر اساس اسانید كتب حدیثی ، اطلاعات خود را در مورد راویان و محدثان بهبود بخشید . برخلاف حدیث سنی كه با انواع مختلف كتابهای رجالی ،حدیثی و تراجم نگاری ، از سوی دانشمندان بعدی مورد مطالعه و كاوشهای مختلف قرار گرفته ، كتابهای حدیثی امامیه كمتر موضوع نقادی های سنتی بوده است . تلاش برای بهبود بخشیدن به اطلاعات حدیثی و بر اساس اسناد كتابهای حدیثی امامیه ، نخستین بار توسط اردبیلی ( درگذشته ۱۱۰۱ ق / ۱۶۹۰م ) در كتاب جامع الرواة انجام پذیرفت . وی با استفاده از اسانید احادیث كتب اربعه ، تلاش كرد ، اطلاعات درباره روات امامی را بهبود ببخشد . كار او را در دوره اخیر دو تن از علمای امامیه و با دو روش متفاوت تكمیل كردند : یكی آیة الله سید ابوالقاسم خویی با كتاب بزرگ معجم رجال الحدیث و دیگری آیة الله حاج آقا حسین بروجردی ( درگذشته ۱۳۴۰ ش / ۱۹۶۱م ) در مجموعه كتاب های تجرید یا ترتیب اسانید. خویی در كتاب خود در ذیل نام هر یك از روات ، افزون بر اطلاعات كتابهای عمومی رجالی ، به طور مشخص نام مشایخ و راویان هر یك از محدثان ، طبقات روایی راویان و تصحیفات و تحریفاتی كه در اسانید حدیثی كتابهای اربعه و چند كتاب دیگر به وجود آمده است را متذكر می شود . اقدام او كوششی مهم برای شناخت طبقات و احوال روات امامیه است . اما كار برجسته تر اقدام بروجردی بود كه در مجموعه خود ، تلاش كرد با فهرست كردن و تنظیم الفبایی اسانید احادیث كتابهای حدیثی و در رأس همه كتابهای اربعه حدیثی كه علاوه بر كتاب الكافی ، شامل سه كتاب دیگر هم می شود ، موارد تحریفات و تصحیفات ، میزان فراوانی احادیث تك تك روات و نیز اسناد ، طرق ، مشایخ و روات هر یك را روشن كرده و نهایتا طبقات روات را در هر یك از این كتابها تنظیم نماید ( مجموعه كامل این كتاب تحت عنوان الموسوعة الرجالیة در مشهد ، ۱۴۱۳-۱۴۱۴ق توسط بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس به چاپ رسیده است ؛ برای مشخصات این كتاب ، نك : محمد رضا حسینی جلالی ، المَنهج الرجالی ، قم ، ۱۴۲۰ ق ). یكی از فوائد اساسی این سه كتاب تشخیص راویان بسیاری با نامهای مشابه ( به اصطلاح راویان مشترك ) بود كه تشخیص تمایز میان آنها در اسانید كتابهای حدیثی به سادگی امكانپذیر نیست ( برای این مورد ، نك : كاظمی ، هدایة المحدثین) . این سه تألیف را می بایست گامهای مهمی برای بازشناسایی راویان و محدثان سه قرن آغازین حدیث شیعی به شمار آورد (آیه الله سید موسی شُبیری زنجانی كه هم اینك در قم كار دیجیتالی كردن كتابهای حدیثی و رجالی امامیه و تسهیل در جستجوی الكترونیك در متون حدیثی توسط شاگردان او نظارت می شود ، كار استاد خود بروجردی را در مورد بیشتر كتابهای حدیثی متقدم در یك سلسله دفاتر بزرگ دنبال كرد كه هنوز هیچكدام به چاپ نرسیده اند) .
در این رساله كوشش شده است تا با استفاده از تجارب سنتی یاد شده ، با رویكردی مبتنی بر تحلیل انتقادی / تاریخی ، سیر كلی تدوین حدیث امامیه مورد مطالعه و بررسی قرار گیرد .
منبع: حلقه کاتبان – بررسی های تاریخی