نگاهی به قدیمی ترین نقش برجسته های تاریخی ایران

گزارش تصویری و تحلیل فنی نقش برجسته های لولوبی سرپل ذهاب

 

گزارش تصویری و تحلیل فنی نقش برجسته های لولوبی سرپل ذهاب

   لولوبی ها،مردمانی بودند که پیش ازبرآمدن مادها درلبۀ غربی فلات ایران می زیستند . امروزه آثاری از این تمدن در مناطق غربی ایران باقی مانده است که 4 نمونه از مهمترین آن ها را در این گزارش مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرارمی دهیم.

نقش برجسته های باقی مانده از لولوبی ها  درشهرسرپل ذهاب از شهرستان های استان کرمانشاه و روی صخره های دو کوه حجاری شده اند.

پیش ازاستقرارمادها درلبۀ غربی فلات ایران درکوهپایه های زاگرس جایی که بعدها به عنوان سرزمین ماد غربی شناخته شد؛  لولوبیان، گوتی ها و کاسی ها که ظاهراً با عیلامی ها (ایلامی ها) پیوند داشتند زندگی می کردند. دراین میان لولوبی ها بخش وسیعی ازکوه ها و کوه پایه ها را درلبۀ غربی ایران تا منطقه اطراف دریاچۀ ارومیه وحتی آن سوتر به طرف شمال غربی را اشغال کرده بودند. درزبان اورارتویی، لولو به بیگانه و دشمن گفته می شد. در این میان می دانیم که  لولوبی ها ازنظرقومی ازقبیله های هوری- اورارتویی نبودند بلکه به احتمال زیاد با مردمان تمدن کهن عیلام ( ایلام) قرابت داشتند.

    آن چه که درمورد نقش برجسته های لولوبی سرپل ذهاب روشن است این است که کهن ترین نقش برجسته های موجود در ایران هستند و نقش برجستۀ آنوبانی نی به شکل بسیار روشنی روی نقش برجستۀ داریوش اول هخامنشی در بیستون تأثیر گذاشته است،هرچند نقش برجستۀ داریوش بسیاربزرگتر و پرکارتر از نقش برجستۀ آنوبانی نی است ولی شکل کلی نقش برجستۀ داریوش دربیستون تقلیدی ازنقش برجستۀ آنوبانی نی است.

نارام سین پادشاه مشهور بین النهرین و نوۀ سارگن اکدی (سدۀ بیست و سوم پیش از میلاد) درلوح مشهور پیروزی خود برای نخستین بار از لولوبیان یاد می کند. در یکی از صخره های سرپل ذهاب موسوم به (میان کل) تصویر آنو بانی نی و کتیبه ای که به خط اکدی نوشته شده هنوز پس از گذشت هزاران سال برجای مانده است.

متاسفانه طی چند سال گذشته؛  صخره ای که نقش آنوبانی نی روی آن حک شده بود درون محیط مدرسه ای دخترانه قرارگرفته بود و بازدید از نقش برجستۀ آنوبانی نی را با اشکال روبرو می کردکه خوشبختانه امروزه محیطی که نقش لولوبی درآن قرار دارد از محیط مدرسه جدا شده و دارای ورودی جداگانه ای است. تصویر آنوبانی نی پادشاه لولوبی با ریشی دراز ومربع شکل وکلاهی دایره ای که ظاهراً از جنس نمد ساخته شده است با دامن ریشه دار وکفش صندل در این نقش برجسته به خوبی قابل مشاهده است. پادشاه پای چپ خود را بر بدن دشمنی که برزمین افتاده نهاده است. در دست راست وی تبری قرار دارد و دست چپش را درحالی که کمانی را با آن گرفته برسینه گذاشته است. روبه روی آنوبانی نی هم نقش خورشید تابانی به چشم می خورد. در این تصویر همچنین ایزد بانوی ایشتاردربرابر پادشاه ایستاده وکلاهی بلند وپیراهنی پشمین و پرز دار در بردارد. ایزد بانو با دست راست نشان پادشاهی رابه سوی شاه دراز کرده وبا دست چپ سر طنابی راگرفته که به آن طناب هشت اسیر بسته شده اند. از این هشت اسیر ؛ دو نفر دربخش بالای نقش مقابل شاه و شش اسیر دیگر در صف زیرین باطناب بسته شده اند. اسیران همگی برهنه اند و دستهایشان ازعقب بسته شده است. اسیر نخست درصف زیرین کلاه یا تاجی برسردارد که بنا به نوشتۀ دیاکونوف درکتاب تاریخ ماد ویژه مادی های شرقی بوده و درروزگار بعد پارسیان این نوع کلاه را از آن ها اخذ کرده اند. در سنگ نوشتۀ اکدی مربوط به نقش آمده که آنوبانی نی پادشاه توانا، پادشاه لولوبوم(Lullubum) نقش خود و نقش ایزد بانو ایشتار(اینَنَه) را بردل کوه بَتیر (Batir) نقش کرده هرکس که نقش ها را ویران کند به لعنت و نفرین آنومAnum) )، آنوتوم(Anutum)،انلیل(Enlil)، نین لیل(Ninlil)، ادد (Adad) ایشتار(Eštar)، سین(Sin) و شَمَش šamaš)) گرفتار باد ونسل او برباد رواد.

دیاکونوف بر این باور است که اشاره به نام کوه بَتیربه این دلیل است که نام مزبور دارای اهمیت خاصی بوده وشاید صحنۀ پیروزی یا مرزسرزمین هایی که اودراختیار داشته بوده و به نظر می رسد که اگر نوشته در مرکز قلمروی وی بود ضرورتی نداشت نام کوه را برای آگاهی خواننده ذکرکند زیرا همه از وجودآن آگاهی داشتند. زیرنقش برجستۀ آنوبانی نی نقش برجستۀ بسیار آسیب دیده ای  از دوران اشکانی هم خودنمایی می کند.

درسمت چپ نقش آنوبا نی نی وخارج ازورودی تازه ای که برای این محل نصب شده، تقریباً درفاصلۀ 10متری ؛ تصویر دو نفر مشخص است که این نقش برجسته ها شوربختانه بسیار صدمه دیده اند.در این محل  نقش برجستۀ فردی را می بینیم که از نظر ظاهری و شکل ایستادن شبیه آنوبانی نی تصویر شده در حالی که پایش را روی بدن دشمنش نهاده و در دست راست تبر و در دست چپ احتمالاً کمانی دارد . کلاهی که برسر وی دیده می شود بسیار به کلاه آنوبا نی نی شبیه است. فرد دیگری هم روبروی او نقش شده است وشیئی که به نظر می رسد نوعی سلاح که احتمالاً کمان باشد را با دست راست به فرد روبه رویش می دهد. بین این دو هم همان قرص خورشید نقش پیشین البته با جزییات کمتری به نمایش درآمده است.

برصخرۀ روبه روی نقش آنوبانی نی نقش برجستۀ دیگری را می بینیم که در این نقش شاه لولوبی باهمان شکل و شمایل یعنی تبر دردست راست و کمان دردست چپ به تصویر کشیده شده است . شوربختانه این نقش بر اثر عواملی طبیعی و گذر زمان ؛ آسیب بسیار زیادی دیده و تشخیص این موضوع که آیا وی پایش را روی بدن دشمنی نهاده یا خیر مشخص نیست.  فرد روبه روی پادشاه هم احتمالاً ایزدبانو  ایشتار است در حالی که در دست راستش حلقۀ قدرت را نگه داشته و به شاه می دهد. بین این دو هم همان نقش خورشید را باز می توانیم تشخیص دهیم.

نقش برجستۀ دیگر لولوبی در سمت راست رودخانۀ حلوان بر بدنه کوهی که بومیها آن را (میان کل) می نامند حجاری شده است. در این نقش نیز شاه یا بزرگ زاده ای لولوبی همانند آنوبانی نی پای چپ خود را برسینۀ اسیری گذاشته، دردست راست تبر و در دست چپ کمان دارد در سمت راست نقش ماه و خورشید به خوبی دیده می شوند. وضعیت کلی نقش در مقام مقایسه با دو نقش لولوبی دیگراندکی بهتر است هرچند این نقش برجسته هم بسیار آسیب دیده است. آن چه که در مورد این نقش برجسته جالب توجه است  ، وجود کتیبه ای به  خط اکدی در زیر آن است. این کتیبه هرچند بسیار صدمه دیده ولی بخش هایی ازآن را می توان تشخیص داد.

درهرحال آن چه که درمورد نقش برجسته های لولوبی سرپل ذهاب روشن است این است که کهن ترین نقش برجسته های موجود در ایران هستند و نقش برجستۀ آنوبانی نی به شکل بسیار روشنی روی نقش برجستۀ داریوش اول هخامنشی در بیستون تأثیر گذاشته است،هرچند نقش برجستۀ داریوش بسیاربزرگتر و پرکارتر از نقش برجستۀ آنوبانی نی است ولی شکل کلی نقش برجستۀ داریوش دربیستون تقلیدی ازنقش برجستۀ آنوبانی نی است.

منبع: سیناپرس