مشکلات زبان فارسی و راههای پیشگیری از آن

1394/10/30 ۱۱:۲۸

دکتر علاءالدّین طباطبایی، عضو وابستۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسی، و دکتر محمدرضا ترکی، مدیر گروه ادبیات انقلاب اسلامی فرهنگستان، در برنامۀ «گفت‌وگوی فرهنگی» رادیو گفت‌وگو، مشکلات زبان فارسی و راه‌های پیشگیری از آن را بررسی کردند.

 
سه‌شنبه، بیست‌وچهارم آذرماه 1394، دکتر علاءالدّین طباطبایی، عضو وابستۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسی، و دکتر محمدرضا ترکی، مدیر گروه ادبیات انقلاب اسلامی فرهنگستان، در برنامۀ «گفت‌وگوی فرهنگی» رادیو گفت‌وگو، مشکلات زبان فارسی و راه‌های پیشگیری از آن را بررسی کردند.
    در ابتدای این برنامه دکتر محمدرضا ترکی با اشاره به اینکه به زبان قدما گفته می‌شد که انسان حیوان ناطق است، اظهار کرد: قوۀ نطق که همراه با تفکر است وجه ممیزۀ انسان است. توانایی آموختن زبان را خداوند به ما داده است.
    وی در ادامه افزود: زبان فارسی بخشی از هویت وتاریخ  ماست، بخش عمده‌ای از فرهنگ ماست و ما نمی‌توانیم نسبت به این واقعیت بی‌اعتنا باشیم و با آن سهل‌انگارانه برخورد کنیم. البته از آن سو از بام افتادن را هم اصلاً توصیه نمی‌کنیم و نباید وسواس به خرج دهیم.
    مدیر گروه ادبیات انقلاب اسلامی فرهنگستان زبان و ادب فارسی با اشاره به اینکه زبان فارسی در اقصا نقاط جهان دیده می‌شود و مرزهای کاربرد آن فراتر از ایران است، گفت: روزگارانی خیلی پیش از این، دریانوردانی که در خلیج فارس بودند تا اقصا نقاط جهان، از جمله چین می‌رفتند. مسلمانان چین نمازشان را به زبان فارسی می‌خوانند و کتیبه‌های زیادی به زبان فارسی در چین وجود دارد. از این سو در اروپا پادشاهان، از جمله پادشاهان عثمانی، افتخارشان این بود که به فارسی می‌نوشتند. بسیاری از اسناد دولتی امپراتوری عثمانی به فارسی نوشته شده است و در هندوستان و پاکستان، مخصوصاً در سرود ملی پاکستان، به‌جز چند کلمه، همۀ کلمات فارسی است.
    در ادامه دکتر علاءالدین طباطبایی با بیان اینکه مردم به طور طبیعی از زبان استفاده می‌کنند و به نظر خودشان معضلی وجود ندارد، اظهار کرد: اهل زبان معضلی احساس نمی‌کنند. یکی از خصوصیات زبان این است که باید در قرن 21 از زبان همین قرن استفاده کنیم. زبان‌ها باید خودشان را با نیازهای جدید هر جامعه‌ای تطبیق بدهند و البته می‌دهند.
    وی چگونگی تطبیق زبان با عصر حاضر را یکی از مشکلات پیش رو معرفی کرد و توضیح داد: در اینکه هر زبانی متناسب با نیازهای جامعه‌اش است شکی نیست. بخشی از زبان تاریخی است؛ یعنی  از گذشتگان به ما به ارث رسیده و باید آن را حفظ کنیم و در عین حال بایستی نوآوری‌هایی در آن وجود داشته باشد تا نیازهای جدید را رفع کند.
    وی با اشاره به این موضوع که در زبان نقطۀ صفری وجود ندارد، افزود: بسیاری از واژه‌هایی که در فارسی به کار می‌بریم منشأ هندی دارند اما متوجه نمی‌شویم که منشأ خارجی دارند، مانند نارگیل یا نیلوفر،اما واژه‌های عربی و غربی را کاملاً متوجه می‌شویم. در مجموع می‌توان گفت اگر واژه‌هایی در زبان به کار بروند و اهل زبان متوجه آن واژه‌ها بشوند، پس متعلق به زبان فارسی هستند؛ به‌خصوص اگر آن واژه‌ها در ترکیب‌های زبان فارسی و در فرایندهای واژه‌سازی به کار رفته باشند قطعاً جزو واژه‌های زبان فارسی و جزو ذخایر زبان فارسی هستند. مثلاً «غم» اصالتاً عربی است، اما ما با آن واژه‌های غمگین و غم‌انگیز و غمناک را ساخته‌ایم. این‌ها واژه‌هایی هستند که به داخل زبان ما آمده‌اند و اهل زبان با آن به‌عنوان عنصر بومی برخورد کرده‌اند و حتی آن‌ها را در ترکیب‌های جدید به کار برده‌اند؛ پس نمی‌توانیم بگوییم این‌ها عناصر قرضی هستند. این‌ها جزو ذخایر واژگانی زبان فارسی‌اند.
    وی  با تأکید بر اینکه هیچ زبانی در دنیا پاک نیست، به این معنی که هیچ عنصر بیگانه‌ای نداشته باشد، مگر زبان‌های منزوی در قبیله‌های دورافتاده، تصریح کرد: به‌هرحال زبان‌ها با همدیگر تعامل دارند. اگر واژه‌های قرضی یک زبان در زبان کوتاه‌مدت زیاد باشد این امر تفهیم و تفاهم را ممکن است از بین ببرد و اگر تعداد زیادی واژه به زبان ما هجوم بیاورد این یک معضل است؛ که البته می‌توان گفت این اتفاق در حال حاضر دارد روی می‌دهد.
    این عضو وابستۀ  فرهنگستان زبان و ادب فارسی به وظیفۀ فرهنگستان در این حوزه اشاره کرد و گفت: وظیفۀ فرهنگستان برنامه‌ریزی برای زبان فارسی است و بر همین اساس بایستی برای واژه‌های بیگانه و خارجی معادل‌گزینی کند. این معادل‌گزینی به‌صورت نظام‌مند و خانواده‌ای است؛ مثلاً «هلی‌کوپتر» ازلحاظ آوایی کلمۀ منلاسبی نیست و در کنار آن واژه‌هایی مثل «هواپیما» وجود دارد که ابتدا که وارد ایران شده بود به آن «ایروپلن» می‌گفتند، بعد «طیاره» و سپس «هواپیما». طبیعتاً برای شیء متناسب با آن وجود یک واژۀ مناسب برای «هلی‌کوپتر» هم لازم بود. در ضمن، هم‌زبانان تاجیک ما هم برای هلی‌کوپتر واژه‌ای ساخته بودند و به آن «چرخ‌بال» می‌گفتند. ضمن اینکه در صنایع نظامی ایران بخشی به نام «بالگرد» وجود داشت و در نتیجه تمام این شرایط حکم می‌کرد که برای هلی‌کوپتر معادلی اختیار شود.
    در ادامه دکتر ترکی با اشاره به اینکه معادل‌گزینی در فرهنگستان به‌صورت علمی است ونه ذوقی، اظهار کرد: فرهنگستان با این مقوله به‌صورت خشک برخورد نمی‌کند. برخی از واژه‌ها به‌مرور جا می‌افتد و در این راه رسانه‌ها نیز مؤثر هستند.
    وی با بیان اینکه مواردی که فرهنگستان مطرح می‌کند بیشتر مربوط به حوزۀ نوشتار است تا گفتار، افزود: در گفتار عرصه بازتر است و افراد راحت‌تر صحبت می‌کنند. بیشتر حساسیت‌ها روی زبان معیار و زبان نوشتار است و در آنجاست که باید مراقبت کنیم تا بچه‌ها درست و پاکیزه بنویسند. اصطلاحاتی که فرهنگستان می‌سازد وپیشنهاد می‌کند در کنار آن اصطلاحات هستند تا زمانی که آن برجستگی لازم را پیدا کنند.
    مدیر گروه ادبیات انقلاب اسلامی فرهنگستان زبان و ادب فارسی یادآور شد: اساساً فرهنگستان واقعی اهل فرهنگ و نویسندگان و مترجم‌ها هستند و این فرهنگستان، نمایندۀ آن فرهنگستان واقعی است که در کل جامعه باید وجود داشته باشد و خود مردم هم باید در این راه ما را یاری کنند.
    دکتر طباطبایی نیز با اشاره به کاربرد واژه‌های علمی در زبان فارسی، متذکر شد: در عصر جدید مهم این است که زبان در حوزۀ علم به کار برده شود و کاربران زبان علما هستند ونمی‌توانیم از مردم عادی  این انتظار را داشته باشیم که برای برخی واژه‌ها معادل‌سازی کنند و علما بایستی که با کمک ادبا برای این واژه‌ها معادل‌یابی کنند.
    وی با ابراز خرسندی از اینکه زبان فارسی به‌هیچ‌وجه در بیان مطالب علمی ناکارآمد نیست و توانایی دارد و به همین دلیل هم در همۀ سطوح و مقاطع به زبان فارسی تدریس می‌شود، گفت: خوشبختانه همیشه در ایران زبان علم زبان فارسی بوده و در همۀ مدارس و دانشگاه‌ها و در همۀ سطوح به زبان فارسی درس داده می‌شده و آزمون گرفته می‌شده است. فشاری که اخیراً به استادان آورده می‌شود تا به زبان انگلیسی مقاله بنویسند قابل توجیه است؛ چون زبان انگلیسی زبانی بین‌المللی است و همه می‌توانند از آن استفاده کنند، اما می‌توانند در کنار این بگویند همان مقاله را به زبان فارسی هم بنویسند.

منبع: فرهنگستان زبان و ادب فارسی