نگاهی به مجموعه چهار جلدی «تاریخ و ادبیات ایران»

1394/9/7 ۰۹:۰۹

اشاره: زبان فارسی برخلاف بسیاری از زبان‌های زنده و مرده دنیا این وی‍ژگی برجسته را دارد که مردمانی در این زمان و مکان می‌توانند متونی از اعصار پیشین را با اندکی تلاش بخوانند و بفهمند، اما متاسفانه این روزها به دلایل مختلف از جمله گسترش رسانه‌های جدید و کم‌حوصله و کم‌دقت شدن انسان‌ها، کمتر کسی به این متون توجه می‌کند و آنها را می‌خواند و این ضایعه موجب شده که با وجود آن ویژگی مذکور، به‌تدریج قرابت زبان فارسی امروزی با میراث گرانسنگ و ارزشمند زبان این زبان، این آثار به تدریج مهجور شوند و فهم آنها دشوار. در این میان ارزش و اهمیت محققان و پژوهشگرانی ارزشمند است که با هدف جلوگیری از این نقیصه به بازخوانی و بازآرایی این آثار می‌پردازند و مخاطبان ایرانی را به آنها فرامی‌خوانند. مجموعه تاریخ و ادبیات ایران را از این منظر می‌توان مورد بازنگری قرار داد

اقلیم فراموش نشده

اشاره: زبان فارسی برخلاف بسیاری از زبان‌های زنده و مرده دنیا این وی‍ژگی برجسته را دارد که مردمانی در این زمان و مکان می‌توانند متونی از اعصار پیشین را با اندکی تلاش بخوانند و بفهمند، اما متاسفانه این روزها به دلایل مختلف از جمله گسترش رسانه‌های جدید و کم‌حوصله و کم‌دقت شدن انسان‌ها، کمتر کسی به این متون توجه می‌کند و آنها را می‌خواند و این ضایعه موجب شده که با وجود آن ویژگی مذکور، به‌تدریج قرابت زبان فارسی امروزی با میراث گرانسنگ و ارزشمند زبان این زبان، این آثار به تدریج مهجور شوند و فهم آنها دشوار. در این میان ارزش و اهمیت محققان و پژوهشگرانی ارزشمند است که با هدف جلوگیری از این نقیصه به بازخوانی و بازآرایی این آثار می‌پردازند و مخاطبان ایرانی را به آنها فرامی‌خوانند. مجموعه تاریخ و ادبیات ایران را از این منظر می‌توان مورد بازنگری قرار داد. این مجموعه توسط دکتر محمد دهقانی، استاد پیشین زبان و ادبیات فارسی و نویسنده و مترجم آثار قابل توجهی چون حدیث خداوندی و بندگی، تاریخ اجتماعی عصر آل‌بویه (نوشته روی متحده) و روشنفکران ایرانی در قرن بیستم (علی قیصری) نوشته شده است و به تازگی توسط نشر نی منتشر شده است.

این مجموعه برای کسانی نوشته شده است که به تاریخ فرهنگی و ادبی ایران علاقه‌مندند و می‌خواهند برگزیده‌ای از بهترین شاهکارهای ادبی ایران را همراه با شرح و تفسیر لازم به زبانی ساده و روشن بخوانند و بدانند که این شاهکارها در کدام فضای تاریخی پدید آمده و متقابلا چگونه بر آن تاثیر نهاده‌اند. این مجموعه صرفا تاریخ و ادبیات ایران را دربرمی‌گیرد و می‌کوشد تاریخ ادبی ایران را در پیوند با تاریخ عمومی جهان ببیند و به تحولات فکری و فرهنگی کشورها و اقلیم‌هایی هم که به نحوی با ایران در ارتباط بوده‌اند، اشاره کند و به این ترتیب گستره‌ای روشن‌تر برای مقایسه تاریخ و ادبیات ایران و جهان پدید آورد.

حکیم طبیب

جلد نخست این مجموعه محمد بن زکریای رازی نام دارد. این جلد با مقدمه‌ای درباره اهمیت تاریخ ایران اسلامی آغاز می‌شود و نویسنده در آغاز آن به این موضوع می‌پردازد که تاریخ ایران در نخستین سال‌های انتقال از عصر ساسانی به دوره اسلامی سخت تیره و مبهم است و چگونگی این انتقال هنوز روشن نیست. مساله مهم‌تر موضوع تغییر کیش از زرتشتی به اسلام است. دهقانی پس از طرح این پرسش‌ها به ابهامات موجود در تاریخ ایران در سده‌های نخستین پس از اسلام اشاره می‌کند و در ادامه به پویش‌های فکری و فرهنگی ایرانیان در حفظ و اعتلای فرهنگ کهن و درهم آمیختن آن با فرهنگ اسلامی اشاره می‌کند. ارزشمندترین و مفصل‌ترین این تلاش‌ها نیز بی‌گمان شاهنامه فردوسی است. در این میان اعراب کوشیدند با «تعریب» یعنی عربی گردانیدن چیزی که در اصل عربی نبوده، بساط فرهنگ ایرانی را درهم‌پیچند. این تعریب نیز به شیوه‌های متفاوتی صورت گرفت مثل تغییر اصل و نسب اشخاص یا تعریب خود تاریخ. زیانبارترین شیوه تعریب به تعبیر دهقانی به لحاظ فرهنگی تعریب اشخاص و به ویژه شخصیت‌های فرهنگی ایران بود که بسیاری از آنها در خانواده‌ای مسلمان و محیطی اسلامی به دنیا آمده و به عربی درس خوانده و با آن زبان طبعاً مانوس شده بودند و آثار خود را هم عمدتا به زبان عربی پدید می‌آوردند.

اما این عربی‌نویسی به هیچ‌وجه بدان معنا نیست که این دانشمندان از نژاد عرب شمرده شوند. یکی از این نویسندگان محمد بن زکریای رازی است. کثرت آرا و آثار رازی تا جایی است که برخی او را مهم‌ترین چهره علمی و فلسفی ایران در عصر شکل‌گیری حکومت‌های نوپای ایران می‌خوانند. بنابراین در جلد نخست این مجموعه با سخنان رازی به نقل از ناصرخسرو و ابوحاتم رازی آشنا می‌شویم. ضمن آنکه فصل پنجم کتاب طب روحانی رازی با موضوع عشق و الفت و رابطه آن با لذت را می‌خوانیم.

پدر شعر پارسی

جلد دوم این مجموعه رودکی، پدر شعر فارسی نام دارد. رودکی در روزگاری می‌زیست که یکی از بهترین دوره‌های تاریخ ایران و شاید بتوان گفت درخشان‌ترین عصر تمدن ایران پس از پیدایش اسلام بود، یعنی قرون سوم و چهارم هجری. در این مجلد نخست با زندگی و افکار رودکی با اشاره به منابع و ماخذ نخست آشنا می‌شویم. در ادامه مهم‌ترین قصاید و غزل‌های رودکی و برخی قطعه‌ها، مثنوی‌ها، ابیات پراکنده و رباعیات او را عمدتا بر اساس پژوهش گسترده‌ای که سعید نفیسی درباره احوال و آثار رودکی انجام داده است، می‌خوانیم ضمن آنکه واژه‌ها و عبارت‌های دشوار و نام‌های خاص در ذیل صفحات توضیح داده شده است.

سیرت شاهان

جلد سوم این مجموعه شاهنامه ابومنصوری نام دارد. خدای نامه که در پهلوی خوتای نامک خوانده می‌شود شرح زندگی و کردار پادشاهان ایرانی از کهن‌ترین ادوار اسطوره‌ای تا عصر ساسانیان بود. ابن‌مقفع را شاید بتوان نخستین نویسنده و اندیشمندی در میان ایرانیان پس از اسلام خواند که کوشید به سبک خدای‌نامه‌های قدیم با نگارش سیر الملوک یاد و نام پادشاهان عجم را زنده نگاه دارد. بعد از او بسیاری از نویسندگان کوشیدند به پیروی او کتاب‌هایی در زمینه سیر ملوک‌الفرس یا تاریخ ملوک‌الفرس را بنویسند.

وجود همین کتاب‌های عربی بود که سرانجام بعضی از بزرگان عصر سامانی را به این فکر انداخت که شاهنامه‌هایی به زبان فارسی تصنیف کنند. شاهنامه ابومنصوری در چنین حال و هوایی پدید آمد. البته از شاهنامه ابومنصوری آنچه بر جای مانده فقط مقدمه‌ای چند صفحه‌ای است که اینک کهن‌ترین نمونه نثر فارسی به شمار می‌رود. بانی آن ابومنصور محمد بن عبدالرزاق یکی از سپاهسالاران سامانی بود که به گفته گردیزی، مورخ قرن پنجم هجری، مردی پاکیزه بود و رسم دان و نیکو عشرت و اندر او فعل‌های نیکو فراوان بود. متن کامل و منقح مقدمه شاهنامه ابومنصوری را علامه محمد قزوینی از روی دوازده دستنویس شاهنامه فردوسی که قدیم‌ترین آنها مورخ ۶۷۵ ق است، تصحیح و در سال ۱۳۱۳ در مجموعه هزاره فردوسی منتشر کرده است. این مقدمه که متن کامل آن را، همراه با شرح و توضیحات، در مجلد سوم مجموعه تاریخ و ادبیات ایران می‌خوانیم.

وزیر دانا

مجلد چهارم تاریخ و ادبیات ایران تاریخ بلعمی نام دارد که به اثر گرانسنگ ابوعلی بلعمی وزیر فرهیخته منصور بن نوح سامانی اختصاص دارد. به عبارت دیگر این کتاب حاصل علاقه سامانیان به زبان فارسی و تعلق خاطر ایشان به زبان مادری‌شان است. البته دهقانی از مال‌اندیشی سیاسی ایشان غافل نیست. تاریخ بلعمی در واقع ترجمه فارسی تاریخ طبری است. تاریخ طبری یا تاریخ‌ الامم و الملوک را ایرانی دیگری به نام محمد بن جریر طبری که از اهالی طبرستان بود، در اوایل قرن چهارم هجری تالیف کرد. ترجمه بلعمی از این اثر البته طابق النعل بالنعل نیست و در ترجمه فارسی بخشی از روایت‌های طبری حذف و در عوض برخی دیگر افزوده شده‌اند. این امر به تعبیر دهقانی نشان آن است که بلعمی و همکاران او در امر ترجمه به منابعی دست داشته‌اند که طبری از آنها بی‌خبر یا به آنها بی‌اعتنا بوده است. در این کتاب بخش‌های کوچکی از ترجمه بلعمی به دقت انتخاب و با حذف برخی بندها و جمله‌ها کوتاه شده‌اند. شرح یا معنی واژه‌ها و عبارت‌های دشوار نیز در کتاب آمده است.

منبع: روزنامه اطلاعات