لنج سازی وهویت فرهنگی هرمزگان / بنیامین انصاری نسب

1394/8/12 ۱۱:۳۰

اگر فرهنگ استان هرمزگان را یک جلوه فرهنگی بدانیم که در طول تاریخ مشخصه های خود را یافته است,روی دیگر آن جلوه، جلوه هویتی است. بنابراین در سنخ‌شناسی هویت (قومی، ملی، جهانی، دینی، جنسی) هویت فرهنگی هرمزگان را می‌توان هویت بومی نام نهاد.

  اگر فرهنگ استان هرمزگان را یک جلوه فرهنگی بدانیم که در طول تاریخ مشخصه های خود را یافته است,روی دیگر آن جلوه، جلوه هویتی است. بنابراین در سنخ‌شناسی هویت (قومی، ملی، جهانی، دینی، جنسی) هویت فرهنگی هرمزگان را می‌توان هویت بومی نام نهاد.

معمولاً هویت نتیجه و حاصل تفاوت با بیرون و شباهت در درون است. رده‌بندی هویت مبتنی بر این نهاده است که گروهی دارای معیاری مشترک برای شناسایی باشند. معمولاً همه گروه‌بندی‌ها بر اساس درجه‌هایی از اشتراک خود را در قالبی بنام فرهنگ، یا نام یک قومیت، یا نام یک گروه منسجم شناسایی می‌کنند. به همین دلیل عاملان و افراد احساس وابستگی بیشتری به فرهنگ خود دارند. معمولاً همه فرهنگ‌ها یا گروه‌ها برای مشخص‌کردن خود با دیگری؛ مرزی را قائل‌اند؛ مرز اساساً عامل به‌وجود آورنده شباهت در درون وتفاوت با بیرون است. در درون این مرز اشتراکات فرهنگی وجود دارد که افراد احساس محلی و به تبع آن بومی می‌کنند هرچه در درون مرز خمیره‌های فرهنگی و اجزاء آن نمود بیشتری از خود نشان می‌دهد؛ حساسیت وآگاهی افراد در درون آن جلوة بیشتری دارد. و احساسی از تعلق مشترک به چیزی را برمی‌انگیزد. حتی به قول کوهن آن اجتماع فرهنگی در نظر اعضایش و نیز دیگران صورتی نمادینه به خود بگیرد که همان هویت غلیظ است.این هویتی که اعضا نسبت به آن آگاهی دارند و احساس تعلق و تمایل می‌کنند.میتواند در مقابل هویت رقیق یا خنثی قرار داد.

هویت غلیظ شکل‌گیری‌اش بستگی به صورت نمادگونه گرفتن خمیره‌های فرهنگی و دلالت‌های محیطی و توپولوژیک دارد یعنی ترکیب و پیوند مؤلفه‌ها با توجه به برنامه‌ریزی دقیق در شکل‌دادن به هویت بومی و به پیروی از آن در حفظ و استمرار فرهنگ بومی مهم است. یکی از آن مولفه های هویت ساز فرهنگ بومی هرمزگان لنج سازی است. که خود دارای شاخصه های هویت سازِ تاریخی،زبانی،محیطی وساختی می باشد که دراینجا به آن شاخص ها می پردازیم:

زبان

کلمه لنج در فارسی از واژه انگلیسی «Launch» گرفته شده که خود آن نیز از واژه اسپانیایی «Lancha»آمده است. در سواحل شرقی آفریقا آن را «دهو » می خوانند.

در جنوب ایران به کسانی که در کار ساخت لنج هستند «جلاف » یا «گلاف » گفته میشود.اتاق ناخدا را «قماره » وا نبار پایینی را «خن » می نامند.درایران لنج ها در کرانه های خلیج فارس بسیار یافت می شوند و لنج سازی یکی از صنایع بومی مردم آن خلیج فارس است. به طور کلی لنج سازى و قایق سازى از قدیمى ترین ومهمترین صنایع دستى جنوب ایران به شمارمیرود و سابقه آن به دوره افشاریه می رسد. مصالح اولیه مورد نیاز ساخت لنج، چوبهاى جنگلى مقاوم در مقابل رطوبت براى اسکلت و تخته هاى مرغوب هندى براى بدنه است. از دیرباز وجود کارگاههای مختلف لنج سازی وا یجاد مشاغل مرتبط به این صنعت، زمینه جذب و کارآفرینی برای نیروهای زیادی را در نواحی ساحلی جنوب ا یران فراهم کرده و همواره در زندگی و فرهنگ مردم بندرهای جنوب، از جایگاه و پیشینه والایی برخوردار بوده ا ست.استانهای هرمزگان و بوشهر از جایگاه های مهم ساخت لنج درا یران به شمار می آیند.

 درحال حاضر بیش تر قایق ها، لنج های ماهی گیری، موتور لنج های باری و مسافربری مورد استفاده مردم به دست استادكاران و كارگران قشمی و … ساخته می شوند. پیشه صنعت لنج سازی از نسلی به نسل دیگر منتقل شده است. مركز اولیه ساخت لنج، در جزیره قشم از جمله بافت گوران و دولاب بوده و این آبادی ها از مراكز بزرگ تولید و ساخت لنج های سنتی است. در حال حاضر بیش تر لنج ها در شهر قشم، كولقان، درگهان، رمچاه، سوزا، لافت، دولاب، گوران ساخته می شوند.

قایق ها و لنج های ساخته هرمزگان در آب های دریای پارس، بین جزیره ها و بندرهای ایران و شیخ نشین ها و حتی در سفرهای دراز به هند و آفریقا مورد استفاده قرار می گیرد.

غیر از تخته و مواد چوبی وسایل فلزی نیز مانند میخ، پیچ و مهره، در ساخت لنج به كار می روند كه در گذشته توسط آهنگران محلی شناخته می شد و بخشی از نیازها را تامین می كرده اند در حال حاضر میخ های مورد نیاز از اصفهان تهیه می شود. مواد تزیین و تقویت كننده ای كه در ساختن لنج برای استحكام و دوام و زیبایی به كار می برند می توان از پنبه آغشته به روغن كنجد و نارگیل نام برد كه در اصطلاح محلی (كلفات) گویند.

استادكاران پس از ساختن لنج ها، فتیله های پنبه ای را با روغن كنجد می آلایند و در درزهای لنج می گذارند و روی آن قیراندود می كنند تا سوراخ های لنج بسته شود و آب به درون آن رخنه نكند.

ابزار كار هنر لنج سازی سنتی عبارت اند از:

۱) متر دستی كه با كمان و دست می چرخد و برای سوراخ كردن به كار می رود.

۲) تیر بر كه برای بریدن میخ و فلزهای نازک از ان استفاده می كنند.

۳) شباسه وسیله ای است كه كار میخ كشی را می كند.

ریسمان كار آغشته با رنگ خاك سرخ كه به عنوان متتر برای نشان كرن و اندازه گرفتن از ان استفاده می كنند.

ابزار دیگری نیز مانند: اره دستی، تینه و چكش نیز از ابزار كار اصلی است كه بیش تر این ابزار توسط آهنگران محلی ساخته می شود.

تاریخ

کشتی سازی در بندر کنگ سابقه تاریخی دارد و شاید از زمانی که هسته مرکزی کنگ تشکیل شد و شهر با ساخته شدن خانه ها به خود شکل گرفت، صنعت و هنر کشتی سازی نیز با آن زاده شد، پدربزرگ های خود نقل می کنند که قبل از آنها در کنگ کشتی ساخته شده است.

فعالیت کشتی سازی کنگ در گذشته بیش از امروز بوده است، بطوری که شاهدان ایران سفارش ساختن کشتی های جنگی خود را به این بندر می داده اند، آقای اسماعیل رائین در مورد سفارش نادرشاه برای ساختن کشتی به اهالی کُنگ می نویسد: « نادرشاه برای تشکیل یک نیروی دریائی و جنگنده دستور داد تا بیست فروند کشتی جنگی در بندر سورت که یکی از بنادر ساحلی هندوستان بود بسازند و اکثر کشتی سازان و ناخدایان سورتی یا مالکان کارگاه های کشتی سازی، پارسیانی بودند که اجداد آنها پس از حمله اعراب به ایران به هندوستان مهاجرت کرده و در این بندر به کار ساختن کشتی مشغول بودند.

علاوه بر این او به کشتی سازان کُنگ که از قدیمی ترین کشتی سازان ایرانی بوده اند و کشتی های ساخت آنها تا سواحل چین و افریقا و حتی مدیترانه می رفت، دستور داد تا کشتی های جنگی برای نیروی ایران در خلیج فارس بسازند.»

ساخت

مردم بندر کنگ برای قایقها ولنج ها و کشتی های دست ساخت خود اسامی مختلفی را برگزیده اند و این اسامی شاید از صدها سال پیش وجود داشته و لا اینکه تعدادی از این لنج ها از بین رفته اند و دیگر در کنگ ساخته نمی شوند، ولی هنوز اسامی آنها باقی است، مشهورترین جهازها، لنج ها و قایق های کنگ عبارتند از :سَماچ[1]،حوری[2]،سَمعه[3]،بِتیل[4]،شوعی[5]،کَتَر[6]،تَشاله[7]،ماشوه[8]،بَغَلِه[9]مَنجی[10]،بَگارِه[11]،کُچی[12]،سَمبُوک[13]،جالبوت[14]،بُوم[15]

قسمت های مهم جهازهای بادبانی

 1- دَگَل بزرگ 2- دگل قلمی3- چوب فرمند(چوبی که بادبان را به آن می بستند)4- بادبان (شراع)5- سُکان کشتی6- دَگَل (گابیه)7- سِه لِیدان(آشپزخانه)8- تنکی[16](بشکه جای آب)9- پاوِرَه(لنگر)10- دُوار(وسیله­ای برای جابجایی بارهای سنگین)11- تخته دُراب(دو تخته متصل بهم در دو طرف کشتی) 12- تَلباس(جنسش از حصیر است و برای جلوگیری از خیس شدن بارها روی آن می کشیدند)

- اتاق ها :موتورخانه،اتاق مواد غذایی،اتاق بار،کامره سینه(در آن چوب برای سوزاندن نگه می داشتند). (همان،1374)

محیط

از شاخصه های دیگری که می‌توانند در هویت‌سازی نقش داشته باشد؛ دلالت‌های محیطی است. استان هرمزگان به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی اکولوژیکی و  وجود جاذبه های منحصر به فرد تاریخی و میراث فرهنگی که یاد آور تمدن کهن این منطقه می باشد از دیر باز مورد توجه میلیون ها نفر گردشگر بوده و دارای پتانسیل فراوان در جهت جذب و  توسعه صنعت توریسم می باشد. هرمزگان به دلیل داشتن طبیعت زیبا و  پرجاذبه  دارای شرایطی است که هر ساله گردشگرانی را از نقاط مختلف کشور و دنیا به خود جذب می کند، و به همین دلیل گردشگری یکی از عوامل مهم توسعه استان محسوب می شود.با وجود دریا ، کوه های خاص جزایر که درخود زیبائیهایی را جای داده و چشم هر بیننده ای را خیره می کند و دارای جاذبه های گوناگون و متنوعی است که بیشتر این جاذبه ها در بخش طبیعت گردی می باشد که بدلیل برخورداری از آنها ( استان هرمزگان ) مرتبه ممتاز را در ایران داراست. اهمیت این شاخصه را میتوان به نگاه بیرونی ای که نسبت به طبیعت وجود دارد دید که می تواند دستمایه ای برای هویت بخشی وافتخار نسبت به آن برای افراد باشد.

نتیجه گیری

برای حفظ این هویت فرهنگی بومی راه های زیادی را می توان نام برد، یکی از آنها وارد کردن منطقی فرهنگ بومی در نظام آموزشی است. این ورود به معنای آن است که بر رابطه متقابل میان نمادینه‌ساز ی و شناسایی فرهنگی اجتماعی بومی دلالت دارد. یعنی افراد بومی از همان ابتدا با ترکیب نمادین مناسبات بین شباهت اجزاء فرهنگ ـ محیطی و تفاوت بین فرهنگ بومی با فرهنگ‌های قومی ـ بومی دیگر با روش عقلانی آشنا شوند. نظام آموزش مدرسه‌ای در بین دانش‌آموزان برای این کار مناسب است. در کنار آموزش رسمی ملی ـ کشوری؛ تعریف درس‌ها و عناوین درسی در حوزه فرهنگ بومی ضروری است. زیرا افراد در فرایند آموزش رسمی با آموزش فرهنگ محلی ـ بومی خود در کنار فرهنگ ملی؛ به این نتیجه می‌تواند دست یابند که فرهنگ بومی دارای ارزش و اعتبار و احترام و برای حفظ و استمرار آن، آن‌را حقیر نشمارند.

چشم‌انداز دیگر در خصوص نهادینه‌سازی کردن فرهنگ بومی این است که باید بر دسته‌ای از فرایندهای اجتماعی اثر گذاشت. مثلاً همه افراد با تجمعی از هویت بومی مناسب با فرهنگ بومی با یگدیگر همگرا شوند. این امر به افراد فرصت می‌دهد که در قلمرو فرهنگ بومیهرمزگان مشارکت کنند. در فرهنگ بومی باید کوشید شناسایی افراد از فرهنگ بومی خود به‌طور روزمره صورت گیرد.

رسیدن به نهادینه‌سازی زمینه را برای انتزاعی کردن افراد و جماعت (در ایجاد فرهنگ بومی) و مناسبات میان آن‌ها مهیا می‌سازد. که این مسأله یک جنبه مهمی دارد و آن این است که نمادینه‌سازی هویت این مجال را به افراد می‌دهد تا تنوع فردی و شباهت مبتنی بر فرهنگ بومی در چارچوب فضای اجتماعی واحدی با یکدیگر همزیستی پیدا کنند.

منابع:

رایین،اسماعیل(1356)دریانوردی ایرانیان،جلد اول ودوم، تهران:انتشارات جاویدان

نوربخش،حسین(1374)بندرکنگ شهر دریانوردان و کشتی سازان،چاپخانه علامه طباطبایی:ناشرمولف

چنکیز، ریچارد،(1381) هویت اجتماعی، ترجمه تورج‌یار احمدی، تهران: نشر شیرازه

دنی کوش،(1381) مفهوم فرهنگ در علوم اجتماعی، ترجمه فریدون و حیدا، تهران نشر سروش

[1] sammac

[2] hoory

[3] samae

[4] betil

[5] shooaey

[6] katar

[7] tashale

[8] mashowe

[9] baghale

[10] manga

[11] bagare

[12] kouchy

[13] sambook

[14] jalboot

[15] boom

[16] tanky

منبع: انسان شناسی و فرهنگ