اولین عزاداری تاریخ برای امام حسین (ع) / علی بهرامیان

1394/8/5 ۰۹:۴۴

واقعه کربلا از همان ابتدایی که اتفاق افتاد، احساسات جامعه مسلمانان را از چند جهت جریحه‌دار کرد؛ یکی اینکه امام حسین(ع) تنها نواده پیغمبر(ص) بوده که بسیار محبوب بوده‌ است و دیگر اینکه ایشان حرف خلافی هم نمی‌زده است. از سوی دیگر میزان خشونتی که در واقعه شهادت ایشان اتفاق افتاده در آن زمان کم‌نظیر بوده است. درواقع حادثه‌ای که برای امام حسین رخ‌داد چون برای جامعه شیعیان کمی دور از ذهن بود، بسیار سنگین تمام شد. ماجرای عزاداری برای امام حسین(ع) نیز از همان ابتدا شکل گرفت.

اگر روایت‌های تاریخی را در نظر بگیریم، از اولین افرادی که برای انتقام‌جویی خون امام حسین قیام کرده‌اند، توابین بوده‌اند. آنها می‌گفتند قصد ما حکومت نیست و فقط و فقط می‌خواهیم خودمان را از شر این گناه خلاص کنیم. از این رو جنبش توابین شکل گرفت. می‌توان گفت یکی از اولین مراسم‌های عزاداری دسته‌جمعی برای امام حسین زمانی بود که دو یا سه سال بعد از واقعه کربلا، توابین به قصد شام کوفه را ترک کردند و وقتی به دشت کربلا رسیدند، سر قبر امام حسین ایستادند و عزاداری کردند و دوباره با امام حسین عهد بستند که انتقامش را از قاتلانش بگیرند. بعضی روایات نیز نشان می‌دهد قبل‌تر از این بعضی از اصحاب پیغمبر(ص) مانند جابرابن عبدالله انصاری 40 روز بعد از واقعه کربلا به آن مکان آمده و اقامه عزا کرده‌اند. از این نشانه‌ها این‌طور بر می‌آید که این رسم عزاداری برای امام حسین نوعی اعلام مخالفت با بنی‌امیه بوده است. درواقع‌ این حرکت به‌عنوان نماد سیاسی شناخته شد که کم‌کم رشد پیدا کرد و اوج یافت و حول و حوش آن نیز یک نوع ادبیات و مراسم شکل گرفت؛ گرچه جزئیات زیادی از آن روشن نیست.

یکی از موارد دیگر هم که سبک و سیاق عزاداری‌ها را حکایت می‌کنند- ولی متاسفانه مورخان ما هنوز به صورت کامل و دقیق روی آنها کار نکرده‌اند- زیارتنامه‌ها هستند. زیارتنامه عاشورا نمونه بسیار خوبی از این نوع است که متن آن نشان‌دهنده قدمتش است. عبارت‌ها، لحن، امید‌ها و آرزو‌ها و حتی لعن و نفرین‌هایی که در آن به کار رفته است، دارای نکات بسیاری است. یکی از این نکات این است که نوع لحن زیارتنامه عاشورا نشان‌دهنده زیرزمینی بودن آن است. لعن و نفرینی‌هایی که در آن وجود دارد یا امیدها و آرزوهایی که شیعه در آن ابراز می‌کند مثل اینکه « وَ آن یرْزُقَنِی طَلَبَ ثَارَکمْ مَعَ إِمَامٍ هدًى ظَاهرٍ نَاطِقٍ بِالْحَقِّ مِنْکمْ‏» نشان می‌دهد شیعه امید داشته ا‌ست که امامی ظاهر ‌شود تا آنها به امید ایشان انتقام خون امام حسین را بگیرند. بخشی از ادبیاتی که در زیارتنامه عاشورا وجود دارد مانند سلام‌های مداوم به امام، سابقه‌اش به مقتل‌ها (کتاب‌هایی که واقعه عاشورا در آنها شرح داده می‌شود‌) باز می‌گردد.

در قدیمی‌ترین مقتل که به ابومخنف تعلق دارد، می‌بینیم دو تن از اصحاب امام حسین (ع) که می‌خواهند به میدان بروند، می‌آیند و امام حسین (ع) را با السلام علیک یا اباعبدالله مورد خطاب قرار می‌دهند. درواقع از آنجا است که فرهنگ سلام دادن در زیارتنامه‌ها آغاز می‌شود. البته جزئیات آن به خوبی روشن نیست. برای اینکه در دوره بنی‌امیه این اتفاقات افتاده است؛ دقیقا زمانی که شیعیان بسیار تحت فشار بوده‌اند و این اتفاقات به صورت زیرزمینی انجام می‌شده و رشد می‌یافته است. از این رو به خاطر این‌گونه مخفی‌کاری‌ها کشف دقیق جزئیات آن کمی سخت است.