مروری بر حیات فکری و اجتماعی علامه مجلسی

1394/6/7 ۱۳:۱۹

علامه مجلسی یکی از مشهورترین علمای شیعه عصر صفوی است که با نگارش بحارالانوار، به دین اسلام خدمت ارزنده ای کرد به همین دلیل باید با اتکا به منابع دست اول و با اتخاذ رویکردی متوازن و متعادل با روزگار و شخصیت این اندیشمند بزرگ آشنا شد.

 علامه مجلسی یکی از مشهورترین علمای شیعه عصر صفوی است که با نگارش بحارالانوار، به دین اسلام خدمت ارزنده ای کرد به همین دلیل باید با اتکا به منابع دست اول و با اتخاذ رویکردی متوازن و متعادل با روزگار و شخصیت این اندیشمند بزرگ آشنا شد.

علامه ملامحمد باقر مجلسی در 1006 هجری خورشیدی در اصفهان دیده به جهان گشود. تولد او همزمان با آخرین سال سلطنت شاه عباس اول بود. پدرش مولی محمدتقی، مشهور به مجلسی اول و از شاگردان بزرگ شیخ بهایی محسوب می شد و در علوم اسلامی از سرآمدان روزگار خود به شمار می رفت. خاندان علامه مجلسی از جمله پر افتخارترین خاندان های شیعه در سده های گذشته بودند.

علامه مجلسی از کـودکی با تعلیم و تربیت پـدر بزرگوارش، رشد و پرورش یافت و پس از آن به تحصیل علـوم روزگار خویش در حـوزه ی اصفهان پرداخت و با توجه به توانایی بالایش در مدت کوتاهی توانست مراحل گوناگون علمی را به خوبی سپری کند و بعد از مدتی به گردآوری علم حدیث و آثار اهل بیت(ع) مشغول شد.

وی که در مدرسه ی ملا عبدالله به اقامه ی نماز و آموزش مشغول بود، پس از درگذشت پدرش در مسجد جامع اصفهان فعالیت دینی خود را ادامه داد. در کلاس درس او بیش از هزار طلبه حضور می یافتند که از آن میان می توان به سید نعمت الله جزایری از نامی ترین شاگردان وی اشاره کرد.

بحارالانوار شاهکار جاویدان علامه مجلسی به شمار می رود و شامل مجموعه ی اخبار، حدیث، داستان و تاریخ است که از پیامبر اکرم(ص) و ائمه معصومین(ع) به وسیله ی بزرگان علم حدیث نقل شده و علمای گذشته در کتاب های خود به آن ها اشاره کرده اند.

دوره زندگی علامه مجلسی هنگامه ی استقرار حاکمیت شیعه بر ایران است. از این رو، وی در سایه ی این حکومت، برای حفظ فرهنگ اسلام تلاش کرد و راه های گوناگونی را برای رسیدن به اهداف علمی و اعتقادی خود، برگزید و از تلاش و کوشش در مسیر مورد نظر خویش دست برنداشت.

علامه مجلسی بارها با عشرت طلبی شاهان و درباریان به مخالفت برخاست و آن ها را از نتیجه های فسادهای مختلف آگاه ساخت. مواضع علامه مجلسی در برابر اهل سنت بسیار عالمانه و منطقی بود و با آنان تعاملی مناسب داشت. او دفاع از مذهب شیعه را بزرگترین وظیفه خود می دانست و این امر را در قالب علمی و فرهنگی اجرا کرد. وی بیشتر از مسیر نگارش کتاب، آموزش علوم دینی، پاسخ به شبهه ها و امور دینی به انجام دادن وظیفه ی خود می پرداخت.

نخستین تالیف علامه مجلسی کتاب الاوزان و المقادیر یا میزان المقادیر قلمداد می شود که در 1032خورشیدی نوشته شد و آخرین نوشته ی وی کتاب حق الیقین در 1038 خورشیدی است که به یک سال پیش از درگذشت وی مربوط می شود. او بیش از 100 کتاب به زبان فارسی و عربی نوشت که بحار الانوار 110 جلد و مراه العقول 26 جلد دارد.

علامه محمد باقر مجلسـی پـس از عمری خدمتگزاری در راه دیـن و دانـش در اصفهان چشـم از جهان فرو بست و به دیار حق شتافت.

**پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت روز بزرگداشت علامه محمدباقر مجلسی با «بهزاد کریمی» پژوهشگر تاریخ اسلامی و عضو هیات علمی دانشگاه میبد یزد به گفت وگو پرداخت.

بهزاد کریمی درباره ی شخصیت علامه مجلسی، گفت: در میان پژوهشگران در خصوص شخصیت علمی و اخلاقی وی دیدگاه های گوناگونی وجود دارد. پژوهشگران مختلف با توجه به اندیشه و گرایش خویش درباره ی علامه مجلسی نظر داده اند و به همین دلیل، افراد در این رابطه با نظرهای گوناگونی روبرو هستند. برخی از پژوهشگران به ویژه کسانی که علاقه مند به فقه و حوزه های دینی هستند، علامه مجلسی را به عنوان احیاگر تشیع معرفی کرده اند. این علامه ی بزرگ از جمله شخصیت هایی است که باید قضاوت های صورت گرفته درباره ی او را به دیده احتیاط نگریست و به نظر می رسد فهمی متوازن و خوانشی متعادل از علامه؛ ما را به حقیقت تاریخی او نزدیک تر می کند.

استاد دانشگاه میبد درباره ی همکاری علامه مجلسی با حکومت صفویه، اظهار داشت: عالمان دینی شیعه، 2 نگرش نسبت به تعامل با حکومت داشتند. عده ای موافق همکاری و تعامل با حکومت بودند و افراد دیگری که تعدادشان پیش از تشکیل حکومت صفوی و در ابتدای آن بیشتر بود، بر این اعتقاد بودند که نباید در دوره ی غیبت با حکومت وقت همکاری داشت و حتی از پذیرش شاه سر باز می زدند.

وی در ادامه افزود: کنش علامه مجلسی در تداوم سنت در گروه عالمانی قرار می گیرد که همکاری و تعامل با حکومت را برای انجام امور مسلمانان که همواره به عنوان یک اقلیت در طول تاریخ مورد ظلم قرار گرفته بودند، ضروری می دانستند و اعتقاد داشتند که در این همکاری ایرادی وجود ندارد. علامه در این تعامل با حکومت تا آنجا پیش رفت که از طرف شاه به عنوان شیخ الاسلام انتخاب شد و مورد مشورت پادشاهان صفوی قرار گرفت. طرح های صورت پذیرفته از طرف وی در دوران شیخ الاسلامی، بدون همکاری حکومت امکان پذیر نبود. برای نمونه، نگارش کتاب بحارالانوار بدون یاری جستن از حکومت برای جمع آوری احادیث پراکنده از سراسر ایران یا منطقه های دیگر غیر ممکن بود. در حوزه ی وقف نیز همکاری علامه مجلسی با پادشاه و خاندان سلطنتی شایسته ی توجه است. بخش بیشتر از این املاک وقفی با راهنمایی علامه، صرف امور دینی شد و نظارت بر آن نیز بر عهده ی شخص وی بود. بنابراین همکاری او با حکومت را نباید به خودی خود مایه انتقاد از علامه مجلسی قرار داد.

عضو هیات علمی دانشگاه میبد در خصوص برخورد علامه محمدباقر مجلسی با اقلیت های دینی، یادآور شد: عده ای از شرق شناسان مانند لارنس لکهارت، سرجان ملکم و ادوارد براون در کتاب های خود به روش های مختلف آرا یکدیگر را در باب ضدیت علامه با اقلیت های دینی تکرار کرده اند و علامه مجلسی را در برخورد با اقلیت ها، متعصب نشان داده اند. در پاسخ به این دسته از شرق شناسان که البته منابع معتبری را برای این گونه اظهار نظرها ذکر نکرده اند، باید گفت که علامه مجلسی در یک فضای پیشامدرن می زیست و بنابر ماهیت مقام شیخ الاسلامی اصفهان عمل می کرد. از همین رو وی برخورد با اقلیت ها را از وظایف ذاتی خود می دانست و برای گسترش تشیع می کوشید. او بر این عقیده بود که باید پادشاه وقت را در سیر گسترش اسلام و آیین تشیع هدایت و یاری کند. در میان پژوهشگران افرادی هم هستند که مومنانه و باورمندانه به تاریخ نگاری نگاه کرده اند. این دسته از پژوهشگران درباره علامه مجلسی بر این نظر هستند که وی در مسیر گسترش تشیع و برخورد با کفار اعمال پسندیده ای را سامان داد.

عضو هیات علمی دانشگاه میبد در ادامه تصریح کرد: مهمترین کار علمی علامه مجلسی نگارش بحارالانوار بود که انگیزه ی اصلی او جمع آوری احادیثی محسوب می شد که در کتاب های چهارگانه ی شیعه نیامده بود که در پایان نیز اثر گرانبهای وی به صورت بزرگ ترین مجموعه ی حدیث جهان تشیع تنظیم شد. نگرش علامه در این طرح بزرگ، یک نگاه حدیثی- تخصصی نبود بلکه نگرشی دلسوزانه بود و قصد داشت تا تمامی حدیث های زمانه را برای حفظ آنها گردآوری کند.

بهزاد کریمی در پایان گفت: باید با اتکا به منابع دست اول، در آموزه های کلیشه ای، درباره ی شخصیت علمی و اخلاقی علامه مجلسی یک تجدیدنظر کلی صورت گیرد و با اتخاذ رویکردی متوازن و متعادل به دور از سوءگیری های سیاسی و دینی هر چه بیشتر با زمینه و زمانه علامه مجلسی و شخصیت چند وجهی او آشنا شد.

منابع:

- نوایی، عبدالحسین. شاه تهماسب صفوی، تهران:ارغوان1368.

- مجلسی، محمد باقر. رساله صواعق الیهود، قم: کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی.

- مجلسی، محمد باقر، حق الیقین ، تهران: انتشارات اسلامیه.

- خدمات علامه مجلسی، مکتب اسلام، سال 47، شماره 7.

- امین عاملی، سیدمحسن،اعیان الشیعة، بیروت، دار التعارف للمطبوعات.

- تهرانی، آقا بزرگ، الذریعة، بیروت، دار الأضواء، 1403 ق.

- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1403 ق.

- مدرس، محمد علی، ریحانه الادب فی تراجم المعروفین بالکنیه او اللقب، تهران، خیام، 1369 ش.

- لکهارت،لارنس. انقراض سلسله صفویه و ایام استیلای افاغنه در ایران ،ت:مصطفی قلی عماد، تهران:مروارید 1364

ایرنا