تیسفون؛ گواه دیرینگی حضور فرهنگ ایران باستان / دکترعلی همدانی

1394/5/18 ۱۰:۰۰

سرزمینی که اکنون عراق خوانده می‌شود، از کانون‌های بسیار کهن تمدن بشری است. نخستین برخورد ایرانیان با این سرزمین در هزاره اول پیش از میلاد و در زمان نخستین دولت آریایی، یعنی دولت ماد صورت پذیرفت. مادها در اتحاد با دولت‌های لیدی و بابل، موفق شدند که دولت قدرتمند آشور را براندازند و به این ترتیب در سال 612 میلادی شهر نینوا تختگاه آشور که در نواحی شمالی عراق امروز قرار داشت به تصرف مادها درآمد.

این ناحیه در تصرف مادها باقی ماند تا اینکه دولت ماد به‌دست کوروش کبیر برافتاد و سرزمین قدیم آشور، جزئی از قلمرو وسیع دولت هخامنشی شد. کوروش در سال 538 پیش از میلاد بابل را هم فتح کرد و از این زمان بود که بابل به عنوان یکی از پایتخت‌های زمستانی هخامنشیان نمودار شد و نقش فرهنگی و سیاسی مهمی را که در تمدن‌های بین‌النهرین داشت، تداوم بخشید. در این دوره بافت جمعیتی عراق تا حد زیادی به نفع ایرانیان دگرگون شد. وقتی در سده چهارم میلادی، دولت هخامنشی به دست اسکندر مقدونی سقوط کرد، عراق امروزی در زمره متصرفات اسکندر قرار گرفت. دوران حیات اسکندر طولانی نبود و هنگامی که به سال 323 پیش از میلاد درگذشت، متصرفاتش بسرعت تجزیه شد. در این زمان نواحی شرقی تر از جمله ایران و سوریه به یکی از سرداران او به نام سلوکوس رسید و سلسله‌ای در تاریخ ایران پایه گذاری شد که به سلوکیان معروف است. سلوکیان کنار شهر بابل، شهری به نام سلوکیه را بنا کردند که از مراکز مهم حکومتی بود. دولت سلوکی حدود 150 سال دوام آورد تا اینکه یکی دیگر از شاخه‌های اقوام آریایی، یعنی پارت‌ها، خیزشی را از نواحی جنوب شرقی دریای مازنداران آغاز کردند و موفق شدند که سلوکیان را به تدریج از شرق به غرب از قلمرو ایران بیرون برانند و سلسله پارتیان معروف به اشکانیان را تأسیس کنند. نهایتاً ششمین پادشاه اشکانی یعنی مهرداد اول، شهر سلوکیه را تصرف کرد و در مجاورت آن یک اردوگاه نظامی ساخت. این اردوگاه به تدریج تبدیل به تختگاه تابستانی پارتیان شد و همراه با سلوکیه و شهرک‌های دیگری که در مجاورت آن شکل گرفته بود، تیسفون نام گرفت. در واقع، تیسفون شهر بزرگی متشکل از هفت شهرک یا شهر کوچکتر بود.

تیسفون از سال 141 پیش از میلاد تا پایان دوره پارتی، از مراکز سیاسی و اداری پارتیان بود و هنگامی که ساسانیان جایگزین پارتیان شدند، همچنان مرکزیت و اهمیت خود را حفظ کرد. البته اردشیر اول ساسانی به این جهت که ایالت فارس خاستگاه ساسانیان بود، مرکزیتی را در فیروز آباد فارس به وجود آورد و شاپور اول نیز شهر بیشاپور در نزدیکی کازرون امروزی را به پایتختی برگزید اما هیچ کدام از اینها اهمیت تیسفون را پیدا نکردند و مرکزیت دولت ساسانی پس از مدتی دوباره به تیسفون منتقل شد. با توجه به اینکه اشکانیان 476 سال بر ایران حکومت کردند و دیرپاترین سلسله تاریخ ایران هستند و نیز با توجه به اینکه دولت ساسانی نیز بیش از 400 سال دوام آورد و در بیشتر این دوره طولانی تیسفون پایتخت بود، می‌توان این شهر را دیرپاترین پایتخت در تاریخ ایران لقب داد. علت اهمیت این شهر به خاطر موقعیت فرهنگی و سیاسی آن و همین طور به خاطر نزدیکی به مرزهای غربی ایران بود و این امکان را فراهم می‌آورد که تحرکات رومی‌ها در مرز ایران بخوبی رصد شود. از دوره اشکانیان به بعد بافت جمعیتی عراق امروزی به گونه‌ای دگرگون شد که اینجا یکی از حوزه‌های مهم فرهنگی ایران بود. برای مثال در سده سوم هجری قمری و احتمالاً در زمان خلافت مأمون عباسی، یک رساله جغرافیایی به نام شهرهای ایران به زبان پهلوی نوشته شده است که از این منطقه با نام «دل ایرانشهر» یاد می‌کند؛ چون به احتمال قوی این رساله با استفاده از منابع دوره ساسانی به نگارش درآمده، می‌توان درنظر گرفت که در زمان ساسانیان، سرزمین عراق به همین نام خوانده می‌شده و اهمیت زیادی برای آنان داشته است. زمانی که تیسفون رو به نابودی رفت و منصور، خلیفه عباسی در نزدیکی آن پایتخت جدیدی را ایجاد کرد، نام بغداد را بر آن نهادند که مرکب از دو واژه بغ و داد به معنای خداداد است. این نامی فارسی است که غلبه فرهنگ ایرانی در عراق دهه‌ها پس از سقوط دولت ساسانی را گواهی می‌دهد.