1394/5/13 ۰۹:۱۳
اشاره: استاد شهید مرحوم آیت‌الله مطهری در کتاب «اسلام و نیازهای زمان» (جلد اول)، در ضمن بحث از جریاناتی که به نام اسلام با هر پدیده نوظهور اجتماعی سیاسی مخالفت می‌کردند، از تفکر منسوب به خوارج و نیز اخباریگری نام می‌برند و سپس به طرح موضوع «مشروطیت» می‌پردازند. از منظر استاد مطهری، مخالفان مشروطه ـ قطع نظر از بزرگانی همچون شیخ فضل‌الله نوری که دستهای پیدا و پنهان داخلی و خارجی را در پشت صحنه مشروطه‌طلبی می‌دیدند ـ از سر جمود و تحجر با پدیده جدید مشروطیت مخالفت می‌کردند. استاد شهید با تحلیل جامعی که در باب این موضوع چالش‌برانگیز ارائه می‌کنند، در واقع دیدگاه کلی اسلام را نسبت به موضوعات و مسائلی از این دست تبیین می‌نمایند. تاریخ این بحث به سال ۱۳۴۵ش بازمی‌گردد.
مقدمه
مشروطیت که به ایران آمد، مردم ایران را به دو قسم منقسم کرد: گروهى طرفدار استبداد و گروهى طرفدار مشروطیت. هم سیاسیون منقسم شدند و هم روحانیون، آنهم روحانیون بزرگ. عده‌اى حامى مشروطیت شدند و سخت از آن حمایت کردند و عده‌اى دیگر با مشروطیت مخالفت کردند، به طورى که مخصوصاً مخالفین در هرجا که بودند، در حوزه‌هاى علمیه، فضلا، مدرسین و طلّابى را که طرفدار مشروطیت بودند، از خود نمى‌دانستند؛ یعنى اگر مى‌فهمیدند فلان شخص طرفدار مشروطیت است، به هیچ‌وجه به او شهریه نمى‌دادند. کم‌کم کار به جایى رسید که هر دسته، دسته دیگر را تکفیر و تفسیق مى‌کردند و واقعاً فتنه بزرگى در دنیاى روحانیت به وجود آمد. چون موضوع این‌جور نبود که مثلا سیاسیون مملکت طرفدار یک فکر باشند و روحانیونْ همه طرفدار فکر دیگر، بلکه خود روحانیون منقسم به دو دسته شدند: بعضى طرفدار مشروطیت و بعضى مخالف. در اینجا من قبل از اینکه مطلب را شروع بکنم، نکته‌اى را تذکر مى‌دهم:
در جریان مشروطیت دو مطلب است که ما به یکى از آنها کار نداریم و روى دیگرى بحث مى‌کنیم. یکى این است که از نظر اجتماعى و سیاسى چه عواملى در ایجاد مشروطیت ایران دخالت داشت و چه عواملى (عوامل سیاسى خارجى) مخالف بود؟ به طور قطع سیاستهاى بزرگ آن روز دنیا روى مشروطیت و استبداد نظر داشتند؛ یعنى یکى از سیاستهاى بزرگ آن روز دنیا طرفدار مشروطیت بود و کوشش مى‌کرد مشروطیت در ایران ایجاد بشود، و یک سیاست بزرگ دیگر دنیا از استبداد حمایت مى‌کرد و کوشش مى‌کرد که جلو مشروطیت را بگیرد، چرا؟ براى اینکه آن که طرفدار مشروطیت بود، مى‌خواست بعد از مشروطیت سیاست خودش را بر ایران تحمیل کند (کما اینکه همین کار را کرد) و آن که مخالف بود، نفوذى داشت و مى‌خواست جلو نفوذ رقیب را بگیرد. بنابراین اگر کسانى با مشروطیت مخالف بودند، از این نظر بود که دستهاى خارجى را مى‌دیدند و مى‌دانستند و پیش‌بینى مى‌کردند که منظور، مشروطیت واقعى نیست، بلکه یک سیاست خارجى دیگرى در کار است. یا اگر کسى مخالف استبداد بود، از آن جهت بود که آن سیاستهایى را که طرفدار استبداد بودند، مى‌شناخت و ضررهاى سیاست آنها را مى‌دانست.
موافقان و مخالفان مشروطیت
مرد بزرگى مثل مرحوم آخوند خراسانى سخت حامى مشروطیت بود و واقعاً این مقدار که بنده تحقیق کرده‌ام، مرحوم آخوند خراسانى یکى از بزرگان علماى شیعه بوده است و مى‌شود گفت در دنیاى شیعه مدرّسى به‌خوبى مرحوم آخوند نیامده است. حوزه درس هزار و دویست نفرى داشته است و شاید سیصد نفر مجتهد مسلّم پاى درس این مرد مى‌نشسته‌اند و ایشان فوق‌العاده مرد باایمان و باتقوایى بوده است. در اینکه این مرد منتهاى حسن نیت را داشته است، شکى نیست. حالا اگر کسى گفت من با مشروطیت مخالفم، معنایش این نیست که ـ العیاذ بالله ـ مرحوم آخوند را تخطئه مى‌کند.
از آن طرف، در رأس مخالفین یک فقیه بسیار بزرگى بوده مثل مرحوم آقا سید کاظم یزدى که در فقاهت کم‌نظیر بوده است. اگر کسى با استبداد مخالف و طرفدار مشروطیت باشد، معنایش این نیست که مرحوم یزدى را تخطئه مى‌کند. شاید مرحوم یزدى که مخالف با مشروطیت بود، مى‌دانست که دستهاى خارجى دخالت دارد و بعد هم چنین و چنان مى‌شود. بنابراین بحث تصویب یا تخطئه علماى بزرگ نیست؛ چون موضوع یک جهت ندارد.
اگر موضوع مشروطیت و استبداد یک مسأله علمى بود، یک حرفى بود. مسأله‌اى بوده که عوامل زیادى در آن دخالت داشته است. ما از اینکه کدام دست سیاست چه دخالتى داشته است، صرف‌نظر مى‌کنیم و با مخالف و موافق کارى نداریم. قرائن هم نشان مى‌دهد کسانى که مخالف با مشروطیت بودند، مى‌گفتند این مشروطیت که مى‌خواهد بیاید، غیر از آن مشروطیتى است که دارند صحبتش را مى‌کنند، «مشروطه مشروعه» به اصطلاح نیست و نخواهد آمد، مانند مرحوم شیخ فضل‌الله نورى.
به هر حال یک چنین جریانى به وجود آمد و چه حوادث تلخ و خونینى به وجود آورد! مجتهدین کشته شدند، مردى مانند آقا شیخ فضل‌الله نورى به دار زده شد. این یک امر کوچکى نیست. مرحوم نورى مرد بزرگى بود، مجتهد مسلّم و تا حدودى که شنیده‌ایم، مرد بسیار پاک و باتقوا و عادلى بود، مجتهد مسلّم‌العداله و عادل مسلّم الاجتهاد بود.
ما مطلب را از یک زاویه بالخصوصى مى‌خواهیم مطالعه کنیم، یعنى آن را تفکیک مى‌کنیم از عوامل خارجى و از این جهت که آیا ایران آن روز مستعد مشروطیت بود یا نبود. جایى غیر از مملکت خودمان و زمانى غیر از زمان خودمان را فرض مى‌کنیم؛ یعنى یک کشور اسلامى را فرض مى‌کنیم که در آن مردم مستعد هستند، یعنى مى‌فهمند که مشروطیت یعنى چه، چون در آن موقع اغلب مردم نمى‌دانستند که مشروطیت چیست.۱ مستعد نبودن ملت یعنى اینکه نمى‌فهمید. ما مى‌خواهیم فرض کنیم یک کشورى را که مردمش مى‌فهمند. همچنین فرض کنیم که عوامل خارجى وجود ندارد، سوءنیتى در کار نیست. آیا مشروطیت با قانون اسلام انطباق دارد یا نه؟
بعضى‌ها از همین نظر مجرّد، قطع‌نظر از عوامل خارجى مى‌گویند مشروطیت برخلاف دین اسلام است، یعنى دین اسلام با مشروطیت سازگار نیست. ناچار باید بگویند با استبداد سازگار است یا لااقل با استبداد سازگارتر است. چرا؟ تا تعریف نشود که مشروطیت چیست، نمى‌شود بحث کرد.
تعریف مشروطیت
معناى مشروطیت این است که مملکت احتیاج به یک سلسله تصمیمات دارد؛ یعنى مملکت احتیاج دارد به حکومت، یعنى دستگاهى که مجموعاً امر مملکت را اداره کند؛ چنان که یک مؤسسه فرهنگى یا یک شرکت تجارتى احتیاج به مدیر یا هیأت مدیره دارد. حرف اول این است که هر مملکتى احتیاج به جمعى دارد که اداره‌کننده مملکت باشند. اگر ما گفتیم خیر، اساساً وجود مدیر یا هیأت مدیره خطاست و نباید باشند، هم مشروطیت را رد کرده‌ایم و هم استبداد را؛ چون استبداد معنایش این است که یک فرد حکومت مى‌کند، مشروطیت شکل دیگر است. پس استبدادش غلط است، مشروطیتش هم غلط است. اگر بگوییم چرا؟ مى‌گویند مملکت همین‌قدر که دین داشته باشد، دین مردم را بى‌نیاز مى‌کند از اینکه حکومت داشته باشند.
اتفاقاً این همان حرفى است که خوارج مى‌گفتند. آنها مى‌گفتند: «لا حُکْم الّا لله». در نهج‌البلاغه، حضرت على(ع) در مورد این سخن مى‌فرماید: «کلمه حقٍّ یُرادُ بها الباطل: این حرف درستى است، اما این‌جور که اینها قصد مى‌کنند، غلط است. لا حُکْم الّا لله: حکم از ناحیه خدا باید باشد، حرف درستى است؛ اما اینها این حرف درست را در مورد غلط به کار مى‌برند. و لکنْ هؤُلاء یقولون: لا امْره الّا لله، یعنى امیرى مردم باید با خدا باشد، این که نمى‌شود. و لابُدّ للنّاس منْ امیرٍ برٍّ اوْ فاجر:۲ مردم احتیاج به امیر و حاکم دارند، حالا یا خوب باشد یا بد»؛ یعنى در درجه اول باید خوب باشد و در درجه دوم بد بودنش از نبودنش بهتر است؛ یعنى وجود قانون ـ و لو قانون دینى ـ مُقنع و کفایت‌کننده از اینکه مردم حکومت داشته باشند، نیست. و لهذا مسأله خلافت را، هم ما شیعه‌ها و هم سنی‌ها هر دو قبول داریم. حتى خوارج هم ابتدا گفتند که احتیاج به خلیفه ندارند، ولى بعد خودشان آمدند با یک خلیفه بیعت کردند. پس شیعه و سنى در این جهت اتفاق دارند که دین‌داشتن معنایش این نیست که حالا که دین داریم، پس دیگر حکومت لازم نیست. هر دو مى‌گویند حکومت مى‌خواهیم، منتها در حکومت بعد از پیغمبر(ص)، سنی‌ها از یک راه رفتند و شیعه‌ها گفتند کسى لایق است که پیغمبر او را تعیین کرده باشد.
فرض دوم این است: حالا که ما احتیاج به حکومت داریم، آیا احتیاج داریم به اینکه به یک تعبیر یک عده تصمیم بگیرند و دیگران اجرا کنند یا نه، همان کسى که تصمیم مى‌گیرد، اجرا هم بکند؟ «استبداد» معنایش این است که همان کسى که تصمیم مى‌گیرد، اجرا هم بکند. «مشروطه» معنایش این است که یک عده تصمیم بگیرند و عده دیگر اجرا کنند، و باید آنهایى که تصمیم مى‌گیرند، خود مردم انتخابشان کرده باشند. نمایندگان مردم تصمیم بگیرند، هیأت دولت اجرا کند. و تازه هیأت دولت را هم باید نمایندگان تعیین کرده باشند تا در نتیجه همه چیز را مردم تعیین کرده باشند و در واقع مردم خودشان بر خودشان حکومت کرده باشند.
ولى مخالفین مشروطه مى‌گفتند: خیر، شما اینجا مغالطه مى‌کنید و مى‌گویید «معناى استبداد این است که یک نفر تصمیم بگیرد و او هم اجرا کند و معناى مشروطیت این است که نمایندگان مردم تصمیم بگیرند و هیأت دولت اجرا کند.» اینجا صرف تصمیم نیست؛ اگر صرف تصمیم بود، ما مخالف نبودیم، و راست هم مى‌گفتند. مى‌گفتند اگر مشروطیت این‌طور بود که مردم نمایندگان را انتخاب مى‌کردند که نمایندگان قوه مجریه را انتخاب کنند، و نیز نمایندگان تصمیم بگیرند، هیأت دولت هم اجرا کند؛ ولى این تصمیم براى این باشد که ببینند قانون خدا چه گفته است و قانون دیگر وضع نکنند، هرچه قانون خدا گفته است، مطابق آن تصمیم بگیرند و دولت را موظف به اجراى آن کنند، خوب بود؛ اما مشروطیت که این نیست. شما یک کلمه قشنگى را به کار مى‌برید براى اغفال ما. مشروطیت معنایش این است که ملت نمایندگان را انتخاب کند و نمایندگان تصمیم بگیرند. کلمه قشنگى است، ولى عین حقیقت نیست. نمایندگان قانون وضع کنند، تصمیم بگیرند، نه این است که مطابق قوانین الهى تصمیم بگیرند و قانون وضع کنند که هیأت دولت اجرا کند.
باز در اینجا منطق مستبدین، منطق مشروطیین را شکست مى‌دهد. اما باز مشروطیین جوابى دارند که در مقابل آن، جواب دیگرى وجود ندارد.
منطق موافقان
مى‌گویند ما قبول داریم که مشروطیت ـ که مى‌گوییم نمایندگان مردم تصمیم بگیرند ـ معنایش این نیست که مجتهدى که مى‌خواهد استنباط احکام بکند ببیند قانون خدا چیست، عین همان قانون را به دولت ابلاغ کند و دولت هم اجرا کند. ما هم قبول داریم که این‌جور نیست. نمایندگان مردم قانون وضع مى‌کنند، ولى مگر هر قانون وضع کردنى، ممنوع است؟ نه. ما یک قانونى داریم به نام قانون دین. دین تکلیف مردم را براى همه زمانها روشن کرده است، قوانین کلى بیان کرده است؛ ولى برخى موارد جزئى پیش مى‌آید که در آن موارد، مردم حق دارند با توجه به قانون کلى الهى، قانون وضع کنند؛۳ لهذا ما مى‌گوییم قانون اساسى داریم.
در قانون اساسى ما قطعى و مسلّم شده است که یک هیأتى که از پنج نفر کمتر نباشد و افراد آن مجتهد و عارف به مقتضیات زمان باشند، باید ناظر باشند که قوانینى که مجلس طرح مى‌کند، انطباق با قوانین اسلامى داشته باشد. قانونى که وضع مى‌شود، اگر خلاف قانون اساسى بود، جلویش را بگیرند و اگر موافق بود، نه. و مثال ذکر مى‌کنند، مى‌گویند:
معناى قانون اسلامى و قانون دینى این نیست که مردم در تمام جزئیات زندگى خود باید بروند ببینند که در قرآن یا سنت این حکم چگونه بیان شده است؛ مثلا اوضاع شهرها تغییر مى‌کند، وسایل نقلیه جدیدى به کار مى‌آید. مردم احتیاج دارند قوانینى داشته باشند که آن قوانین وضع رانندگى را منظم کند، چون اگر بنا بشود رانندگى قانون نداشته باشد، هر آنْ هزارها تصادف رخ مى‌دهد. باید قانون داشته باشد. اینها جزء امورى است که اسلام آنها را به خود مردم تفویض کرده است. نظیر این است که پدر در داخل خانواده خودش حق دارد یک سلسله مقررات وضع کند. قانون خدا این است که پدر رئیس خانواده است و همه باید امر او را اطاعت کنند. قانون دیگر این است که پدر حق حکومت دارد، ولى حق تحکّم ندارد؛ رئیس خانواده است، حق دارد در حدود مصالح خانوادگى امر و نهى کند، ولى حق زورگویى ندارد، یعنى حق ندارد که برخلاف مصالح خانوادگى رفتار کند. اما آیا خدا در مورد امور جزئى داخل خانواده هم قانون وضع کرده است که مثلا پدر این کار را بکند و آن کار را نکند؟ نه، خدا مى‌گوید اى فرزندان، از پدرانتان اطاعت کنید و اى پدرها، عادلانه با افراد خانواده رفتار کنید. خدا مى‌گوید اگر کسى رئیس یک مؤسسه‌اى بود، حق دارد بر طبق مصالح خودش براى آن مؤسسه مقررات عاقلانه‌اى وضع کند. بر مردم دیگر هم لازم است که آن مقررات را اطاعت کنند.
اینها در امور جزئى است. اما در امور کلى، همان‌طور که گفتیم، هر مملکتى احتیاج به مدیر یا هیأت مدیره‌اى دارد. اینکه آن هیأت مدیره بخواهند قوانینى را در مقابل قوانین خدا وضع کنند (مثل اینکه خدا گفته است اختیار طلاق با مرد است و قانون، اختیار طلاق را به زن بدهد) درست نیست؛ اما اینها در حدودى که تکلیف اقتضا مى‌کند، حق دارند مقرراتى را وضع کنند که در واقع وضع قانون جزئى است که با قانون کلى الهى تطبیق کند. بله، اگر بخواهند به آن، اختیار وضع قانون بدهند به طورى که قوانین الهى را در نظر نگیرد صحیح نیست. ولى با در نظر گرفتن قانون الهى، وضع قانون براى موضوعات جزئى مانعى ندارد.
مثلا قانونى وضع مى‌کنند که آیا محصل به خارج بفرستیم یا نه؟ این چیزى نیست که حکمش در اسلام بیان شده باشد، ولى قرآن یک اصول کلى ذکر کرده است؛ مثلا در باب علم از آن جهت که علم است بیان شده است که آیا علم را اگر در دست غیرمسلمان دیدیم، مى‌توانیم بگیریم یا نه؟ در این مورد یک حدیث نیست، بلکه دهها حدیث است که مى‌گوید بگیر: «الحکمهُ ضالّهُ المُؤمن: حکمت گمشدة مؤمن است؛ یأخُذُها ایْنما وجدها: هر جا آن را ببیند، مى‌گیرد.» در بعضى جاها تصریح دارد که حکمت را هر جا دیدید، بگیرید و لوْ منْ مُشْرکٍ:۴ اگرچه در دست کافر باشد. اینجا تکلیف معین است.
آن‌وقت موضوعات دیگرى پیش مى‌آید؛ مثلا فرض کنید ما وقتى محصل به خارج مى‌فرستیم، آنجا گمراه مى‌شوند. اینجا باید دید علت گمراه شدنشان چیست. طنطاوى در تفسیرش [به نقل از یک استاد غربى] مى‌گوید: یک وقتى با عده‌اى از شاگردان عرب ـ که گویا مصرى بوده‌اند ـ سر و کله مى‌زدم. یک روز رفته بودیم بیرون. زمستان بود و هوا خیلى سرد بود و یخ نسبتآ ضخیمى بسته شده بود. یک وقت دیدم در این هواى سرد، این دانشجویان دستها را بالا زدند، یخها را شکستند و در آن آب سرد اول دستشان را شستند، بعد صورتشان را و بعد این دست و آن دست، و دستى به سر کشیدند و پاها را هم شستند و بعد هم ایستادند به انجام یک عملى که عبادتشان بود. بعد گفت: اى واى! اینها آمده‌اند علم ما را بگیرند، دین خودشان را هم حفظ کرده‌اند. اینها یک حساب دیگرى است.
اگر بشر حتى این مقدار هم حق وضع قانون در مسائل جزئى را نداشته باشد، این دیگر جمود است و درست مثل حرف اخباریین است که مى‌گویند: «ما احتیاج به مجتهد نداریم و به اخبار مراجعه مى‌کنیم!» در اخبار، کلیات مسائل بیان شده است و مجتهد باید فکرش را به کار بیندازد و به همان نحو در مسائل جزئى حکم بدهد. پس اگر هیأت مدیره‌اى بخواهند براى خودشان نظامنامه‌اى طبق قوانین کلى وضع کنند، این از نظر ما اشکالى ندارد.۵
پی‌نوشتها:
۱ـ مى‌آمدند درِ خانه مردم مى‌گفتند: «آیا مى‌دانید مشروطیت چیست؟ اگر مملکت، مشروطه بشود، نانهاى سنگک بزرگ با کباب به خانه شما مى‌آورند.» یک مرد ساده‌لوحى مى‌گفت: «عجب! مشروطه، یعنى شما مى‌خواهید مشروطه خانم را بیاورید اینجا و او را پادشاه کنید!» و از این جریانها زیاد بوده است که نه آن کسى که به نفع مشروطیت مبارزه مى‌کرد مى‌فهمید چه مى‌گوید و نه آن کسى که به نفع استبداد کار مى‌کرد مى‌فهمید دنبال چه مى‌رود.
۲ـ نهج‌البلاغه، خطبه ۴۰٫
۳ـ استاد مطهری در حاشیه یکی از صفحات کتاب «تنبیه‌الامه و تنزیه‌الملّه» تألیف مرحوم آیت‌الله نائینی در تفسیر آیه ۵۹ سوره نساء (یا ایها الذین آمنوا اطیعوا الله و اطیعوا الرسول و اولی الامر منکم) می‌نویسد: «یعنی مقصود از «اطیعوا الله» اطاعت اوامر الهی است که کلیات ثابت و لایتغیر اسلامی است و مقصود از اطاعت رسول و اولی‌الامر اطاعت از یک سلسله اوامر دیگر است که رسول اکرم(ص) و ولاه امر طبق اختیاری که به آنها داده شده، به موجب مصالح خاصی آن اوامر را صادر می‌کنند. این اوامر و قوانین، موقت و متغیر است و در عهده حکومت اسلامی است».
۴ـ نهج‌البلاغه، حکمت ۸۰ [قریب به این عبارت].
۵ـ [خواننده محترم توجه دارد که در این بحث، منظور از مشروطیت، نظامى حکومتى است که داراى مجلس قانونگذارى است نه مشروطه سلطنتى.]
*منبع: اسلام و نیازهای زمان(ج۱، ص۹۵ـ۱۰۲)
روزنامه اطلاعات
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید