1394/5/11 ۱۰:۰۳
فیلسوفان حوزة اخلاق و جامعه‌شناسان در نقد و بررسی رفتارهای اجتماعی، بر این نکته اتفاق نظر دارند که اساساً اخلاق از اعمال و رفتار اختیاری انسان و از صفات و ملکاتی که مبدأ اختیاری دارند، گفتگو می‌کند و در حوزة مطالعات اخلاقی، دینی و عرفانی، مراد از «عمل اخلاقی»، عمل خوب است؛ عملی که پاداش و ثواب اخروی در پی دارد و علاوه بر مفاهیم اخلاقی که در متون توصیف شده، راهبردهای عملی و منبع اصلی آن خردورزی مورد توجه و تأکید قرار گرفته است.
عمل اخلاقی
می‌توان نتیجه گرفت که اخلاق به طور عام و اخلاق اسلامی به طور اخص از نظر شکل و محتوا در حد امکان بر اساس قواعد عقلانی و منطقی، و هم از دستاوردها و تجربیات عارفان و عالمان و حکما و نظریه‌های فلسفی، و هم بر مبنای قرآن و روایات و کتابهای انبیا، و هم از نتیجة تجربیات جوامع به نسبت‌های گوناگون الگوپذیری، تنظیم و تبیین می‌گردد.
پایه‌های اصلی فضیلت اخلاقی و عناصر ارزشمندی عمل اخلاقی (عمل خوب) مشتمل بر عناصر فاعلی و عناصر فعلی یا عینی‌اند و در عناصر فاعلی، عنصر آزادی و اختیار فاعل و وجود انگیزه و نیت خاص، کنش اساسی دارند. در مکاتب دینی و در مکتب اخلاقی اسلام و به طور کلی در بیان مباحث اخلاقی، وجود انگیزه و نیت در فاعل، شرط ضروری برای ارزشمندی اخلاقی است و فاعل باید نسبت به انجام فعل، قصد و توجه داشته باشد و هدف و انگیزه او از انجام فعل، خوشایندی خداوند و خدمت به آفرینش باشد که اخلاص تعبیر می‌شود.
بنا بر این هر گاه فاعل، سودایی غیر از خشنودی پروردگار و مراعات حق‌الناس در سر داشته باشد، عملش نصاب لازم را برای ارزشمندی اخلاقی دارا نیست؛ زیرا نیت فرد مؤمن و مخلص از عملش برتر است و باید فراتر از تحصیل ثواب و ورود به بهشت یا ترس از دوزخ باشد. در فلسفة اخلاق، هم به وضعیت نفسانی و انگیزة فاعل توجه می‌شود و هم به ماهیت عینی و آثار واقعی عمل.
به سخن دیگر، عمل اخلاقی باید فی‌نفسه و ذاتاً عملی پسندیده و نیکو شمرده شود و ملاک، آثار آن عمل روی انسان است که موصوف به نیکی یا ناپسندی می‌شود و ثواب و عقاب را پی می‌آورد. چنانچه هر کاری را به هر انگیزه‌ای نمی‌توان انجام داد؛ برای مثال با تجاوز به حرمت و اموال دیگران، نمی‌توان خدمت به خلق کرد.
زندگی هنگامی لذت‌بخش است که انسان بتواند باری از دوش همنوعان خود بردارد و خاطر مضطرب و ناآسوده‌ای را آسوده کند و مشکلی از مشکلات دیگران برطرف سازد و بخشی از زمان خود را صرف اقدامات عام‌المنفعه و در جهت توسعه‌های اجتماعی، سازمانی و انسانی کنند بی‌آنکه چشمداشت فردی داشته باشند.
پایه‌های اخلاقی؛ نظریه‌ها و مفاهیم
پایه‌های اخلاق از نظر کانت از سه جنبة متفاوت شکل می‌گیرد: نخست آنکه اخلاق به طور کلی از وجود خلق و خو، رفتار، هنجار و مجموعه نصایح و اندرزها شکل می‌گیرد و مایة آن، حسن نیت و ارادة خیر است. دیگر آنکه با اشکالی از مسئولیت آمیخته می‌شود که پیوسته متکی به قدرت است؛ و سوم آنکه اخلاق را امری انسانی و مستقل دانسته است و عقیده دارد که انسان به هیچ وجه نمی‌تواند وسیله باشد که خود پایة اخلاقی و جهان شمول است.
کانت (۱۸۰۴ـ ۱۷۲۴) صورتی از تکلیف اخلاقی را به عنوان «اصل هدفها» مطرح کرده: «چنان عمل کن که انسانیت، چه در مورد شخص خودت و چه در مورد دیگران هدف باشد و هرگز تنها یک وسیله نباشد»؛ زیرا هر انسانی به عنوان عاملی عقلانی، شأن و ارزش عمیق دارد و این الزام را ایجاب می‌کند که هرگز از او، سوء استفاده نشود و آلت دست قرار نگیرد.
جان استوارت میل (۱۸۷۳ـ ۱۸۰۶) مشهورترین نظریة اخلاقی غایت‌شناختی «فایده گرایی» را مطرح کرده است: کنشی را انجام بده که بیشترین خوشبختی را برای بیشترین مردم به بار آورد.
بنابراین اگر چه اخلاق در حوزة هنجارهاست و در نواحی جهان، نسبی و در جوامع مختلف متفاوت است، اما اساساً اصل اخلاقی نیازمند آزادی و آگاهی است؛ اصلی که احترام برانگیز باشد و از سر ترس، وظیفه، تکلیف و پاداش نباشد. ما در ایران در عرصة اخلاق و آموزه‌های اخلاقی مثل آنچه در تمدن باستانی ما مطرح بوده، پیشگام بوده‌ایم و «گفتار نیک»، «کردار نیک» و «پندار نیک» را مطرح می‌کردیم که یکی از مبانی مهم اخلاقی را مشخص می‌کند. گفتار نیک، به پندار نیک و کردار نیک نیاز دارد که باید به اجرا درآید. در تمدن و فرهنگ اسلامی نیز، رهبران الهی مروّج اصول اخلاقی و مطلوب شدن جامعه بر مبنای اصول دینی و اخلاقی بوده‌اند و مردم را در راه تکالیفی که خداوند تعیین کرده است، دعوت نموده‌اند. در عبادات روزانه نیز لااقل پنج مرتبه از خدا می‌خواهیم که گفتار نیک، اخلاق نیک و عمل نیک داشته باشیم؛ ولی آیا به‌واقع به آن عمل می‌کنیم؟
در نظام مدیریت صحیح مقید به اخلاق حرفه‌ای، ادعاها در نهایت با اعمال مقایسه می‌شود و شخصیت هر فرد را می‌شناساند. گاهی گفته‌های افراد به محض به زبان آمدن، جامة عمل می‌گیرند و به نتیجه مطلوب می‌انجامند و گاهی هم، بیانات و تعهدات افراد حتی گروهی که خود را مؤمن می‌دانند، در حد لفظ باقی می‌ماند و بسا در عمل، متفاوت با گفتة آنان و در مواردی ناقض گفتارشان می‌شود؛ یعنی ایمانشان در اعمال و افکار و عواطفشان انعکاسی ندارد با وجودی که خسارات ناشی از چنین رویه‌ای برای فرد و برای جامعه بسیار مهلک است و به یقین در فرد به دوگانگی شخصیت می‌انجامد و در اجتماع به ترویج نفاق و دورویی ختم می‌شود. بنابر این گفته‌ای بر دل شنونده مؤثرتر است که آراسته به عمل گوینده باشد و به همین دلیل است که دامنة اعتبار سوگند مسئولان را در احراز مشاغل نباید به مراسم تشریفاتی آن محدود کرد.
چنان که اشاره شد، قواعد اخلاق معیاری برای تمییز درست و نادرست و میزان تشخیص نیکی و بدی است و لذا آمران به معروف و ناهیان منکر و مدیران ارشد نظام حکومتی باید اول خود عامل به معروف‌ها و اجتناب کننده از منکرات باشند و این اساسی‌ترین وظیفة مؤمنانه را به بهترین شیوه اجرا کنند تا دوگانگی بین حرف و عمل نباشد که آسیبهای فراوانی در پیکره و تشکیلات دولت و ادارات عمومی و خصوصی آن می‌آفرینند. به همین سبب، نیروی انتظامی و پاسداران محیط زیست و مدیران محیط کار و دست اندرکاران شهرداری‌ها لازم است با هوشیاری تمام، خود را از پیامدهای هر وسوسه‌ای اعم از سیاسی، اجتماعی و اقتصادی و درآمدزایی از شهرها و نواحی آن به عنوان منبع اصلی درآمد مصون نگه دارند و در مقام نقش حضور یک مأمور صادق و خادم ملک و ملت، با رفتاری مؤدبانه و احترام‌آمیز، مانع شکل گرفتن تخلف و گسترش بی‌انضباطی برای خود و جامعه باشند.
یکی از مهمترین حقوق شهروندی، حفظ محیط زیست است؛ یعنی داشتن هوای سالم، جایی برای تفریح، مجالی برای استراحت و فضایی برای ورزش و رفت و آمد در شهر و نظایر آن. لذا تا زمانی که ارزش افزوده و سود سرشار در زمینة ساخت و ساز و پدیدة نوظهور و تلخ فروش تراکم به عنوان یک ابزار اقتصادی واژه‌‌ای فاقد اصالت برای تأمین درآمد و عوارض سوء آن از قبیل بورس‌بازی و سوداگری زمین و مسکن سبب‌ساز آثار تخریبی گسترده در انهدام فضای حیاتی شهرها وجود داشته باشد و دست اندرکاران شهرداری‌ها به درآمدزایی از شهرها و نواحی آن به عنوان منبع اصلی درآمد نگاه کنند و برای تأمین درآمد، به حقوق شهروندان دستبرد زنند و سرمایه‌داران با نادیده گرفتن حقوق شهروندی و اجحاف در حق شهروندان، برای کار خلاف به شهرداری‌ها پول خوب بدهند؛ و یا با دست اندرکاران دیگر نهادها و بنگاههای اقتصادی به بهانة فعالیتهای عمرانی، راه‌سازی و ساختمان سازی، به قطع درختان و تخریب باغها و مزارع و ضایع کردن محیط سبز و فضای تنفسی مردم با کاسبی کردن روی فضای ساخته شده بنگرند، محافظت از این عرصه‌ها بسیار دشوار است.
تا رهبر تو، طبع بدآموز بوَد
بخت تو مپندار که پیروز بود
تو خفته به صبح و شب عمرت کوتاه
ترسم که چو بیدار شوی، روز بود
روزنامه اطلاعات
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید