روش تعليم و محتواي دروس / دكتر حسن حبيبي بخش سوم و پاياني

1392/8/28 ۰۹:۵۹

از جمله مباحثي كه در تعليم و تربيت به خصوص در تعليم همواره مورد توجه كارشناسان است، مسئله روش تعليم و چگونگي پرداختن به محتواي دروس و مسائل است. اين بحثها نيز دو وجه دارد: يكي وجه بايد و نبايدهاست، يعني روشهايي كه بايد به كار گرفته شوند و راه و رسمهايي كه بايد از پيروي آنها پرهيز گردد، و وجه ديگر مربوط به مسائل و اموري است كه در عالم واقع و خارج مورد عمل است

از جمله مباحثي كه در تعليم و تربيت به خصوص در تعليم همواره مورد توجه كارشناسان است، مسئله روش تعليم و چگونگي پرداختن به محتواي دروس و مسائل است. اين بحثها نيز دو وجه دارد: يكي وجه بايد و نبايدهاست، يعني روشهايي كه بايد به كار گرفته شوند و راه و رسمهايي كه بايد از پيروي آنها پرهيز گردد، و وجه ديگر مربوط به مسائل و اموري است كه در عالم واقع و خارج مورد عمل است. توجه و دقت در اين وجه، گه‏گاه از بررسي وجه اول اهميت بيشتري دارد؛ ازآن‏رو كه مي‏توان توفيق يا عدم توفيق در تعليم را در طول سالها از بررسي ماوقع استنتاج و استنباط كرد و از نتيجه‏هايي كه به‏ دست مي‏آيد، كار بازنگري را سامان داد و به تصحيح روشها پرداخت.

غزالي در «المنقذ من الضلال»، از همين شيوه به سبك و سياق خود براي بازنگري و بازبيني راه و رسم يادگيري و تحقيق و تتبع و دستيابي به حقايق و تصحيح روش كار و شيوه زندگي و جستجوهاي بعدي خويش بهره گرفته است. به هر حال در نظام تعليمي جديد ما يعني دانشگاهها تا كنون به‏گونه‏اي نظام‏يافته به اين بحث نپرداخته‏اند و يا گوينده اين كلمات از كارهاي جامع‌الاطراف محققان دانشگاهي در اين باره ناآگاه است.

در خصوص راه و رسم و شيوه تعليم در حوزه‏هاي علميه نيز آنچه مربوط به كتابهاي درسي و چگونگي طبقه‏بندي و مرتبه‏بندي آنهاست، مطالعاتي انجام يافته است و رساله قابل توجهي از مرحوم حاج ميرزا طاهر تنكابني در دست است. درباره بايدها و نبايدها نيز كتابهاي ارجمندي چون «منيه‏المريد في آداب المفيد و المستفيد» را در دست داريم؛ اما درباره روشهاي تدريس در چند حوزه علميه در طول سده اخير مطلبي كه استاد محمدتقي جعفري مطرح كرده‏اند قابل توجه، تعمق، پيگيري، بررسي و بسط است.

چند نكته مهم

توجه به چند نكته از اشارات معظم‏له درباره رشته‏ها و روش تدريس بايسته است:

1ـ حوزه نجف از نظر مسائل فقه و اصول ممتاز بوده است و شايد هنوز همچنين باشد. به خصوص دقت در مسائل اصولي زياد است. احتمالاً اين قوت و قدرت ناشي از حضور استاداني چون مرحوم كمپاني و ميرزاي نائيني بوده است كه در اصول واقعاً صاحب نظر و استاد بوده و نكته‏ها و مطالب تازه‏اي داشته‏اند. در اين حوزه خودبه‏خود فلسفه و عرفان و اخلاق در مرحله بعدي قرار داشته‏اند. البته بايد به اين نكته توجه داشت كه در همه حوزه‏هاي علميه، اخلاق مقام و موقع خاص خود را داشته و ضمن درس رسمي، تهذيب نفس مورد توجه استادان بزرگ بوده است.

2ـ نهج سامرائي، شيوه و روش تدريس گرانسنگ و باارزشي است كه به نظر ما تحقيق و تدقيق در آن حداقل براي رواج كاملش در دوره‏هاي دكتري دانشگاهي و برخي از جلسه‏هاي بحث و بررسي دوره كارشناسي ارشد لازم و بجاست. استاد در اين باره مي‏گويند: «در اين شيوه تدريس، استاد مسئله را مطرح مي‏كرد و تمامي حضار اظهار نظر مي‏كردند. استاد راهنمايي مي‏كرد و مسئله با بحث و مباحثه پخته مي‏شد و نتيجه نهايي را استاد بيان مي‏داشت. مرحوم آيت‏الله‏ آقاسيد ميرزا حسن شيرازي و آقا سيد محمد فشاركي اين‏گونه درس مي‏دادند. اين شيوه در كربلا بيش از نجف توانست مرسوم شود و دوام بياورد.»

گوينده اين كلمات، در دو سه درس خود در فرنگ، با اين روش برخورد كردم و مي‏توانم بگويم كه نتيجه اين‏گونه تدريس از لحاظ فايده قابل مقايسه با ديگر روشها نيست؛ به شرط آنكه استاد بر مسائلي كه مطرح مي‏كند، مسلط باشد و آرا و نظرهاي متقدمان و معاصران خود را به خوبي بداند و بتواند در هنگام اظهار نظر شاگردان خود، منشأ نظر را بشناساند و يا با نظر نزديك به آن مقايسه كند و احتمالاً به نظرهاي نو و ابتكاري و يا نظرهايي كه جوانه‏هايي از ابتكار و بداعت در آنهاست توجه جدي نمايد و با كمك به شاگردان و يا پرداختن بيشتر به مسئله از جانب خود پختگي و استقرار آن نظر را سرانجام بخشد. البته اين شرايط كمتر يكجا جمع مي‏شود، با اين‏همه ولو اندكي از اين شرايط را بتوان فراهم كرد، از اين روش مي‏توان بهره خوبي گرفت، و حتي با كمترين امكانات نتيجه اين شيوه از ديگر شيوه‏ها كمتر نخواهد بود.

3ـ البته در شيوه نجف كه اساساً مانند حوزه قم و به گونه استاد و شاگردي بوده است، در عين حال زمينه براي بحث، انتقاد و نظر باز بود. مشكلات درسي يا در همان جلسه و يا بعد از آن توسط استاد حل مي‏شد و مشكلي باقي نمي‏ماند. در نجف حالت خودماني شدن با استاد زياد بود و شاگردها با اساتيد رفت و آمد داشتند: «گاهي در يك مجلس فاتحه بحث فقهي يا اصولي درمي‏گرفت و تا مسئله روشن و حل نمي‏شد، بحث پايان

نمي‏يافت.»

4ـ در حوزه مشهد صرف‏نظر از رشته‏هاي اصلي فقه و اصول، ادبيات از مقام و موقع خاصي برخوردار است. همچنين در حوزه تبريز هم اديبان قوي بوده‏اند.

5ـ حوزه قم از اين جهت از حوزه‏هاي ديگر ممتاز بوده است و هست كه پرداختن به علوم ديگر را هم، در وجهه همت دارد و از آن زمان كه علامه طباطبائي(ره) در قم شروع به تدريس كردند و به فلسفه‏هاي روز پرداختند، در حوزه نهضتي بسيار با اهميت شروع شد.

شيوه تحقيق و تحليل

مسئله مهم ديگري كه بايد درباره آن تحقيق شود، سبك يا شيوه تحقيق و تحليل و طرح مسائل و مباحث توسط بزرگان فقه و اصول حوزه در امر تدريس و نيز تأليف، حداقل در دو سده اخير است. اساس و مبناي طرح جواهر، مفتاح الكرامه، مكاسب، (كه استاد جعفري بارها به اهميت و عظمت آن اشاره كرده‏اند)، كفايه، به ويژه زيربناي منطقي اين كتاب كه بلافاصله پس از تحرير عملاً با مكاسب و رسايل جانشين برخي ديگر از كتب درسي شده‏اند، از يكسو، شيوه تدريس برخي از اساطين همچون آيت‏الله العظمي بروجردي و امام قدس‏سره از سوي ديگر از جمله مباحثي هستند كه شايسته بررسي و تحقيق‌اند.

براي مثال مرحوم آيت‏الله العظمي بروجردي «در علم رجال به اصل منابع مي‏پرداختند. ايشان به‏جاي درگيري با اقوال علماي علم رجال، بيشتر كيفيت ورود روايات، جهت ورود و ديگر مسائل را مورد توجه قرار مي‏دادند.

سبك ايشان ورد زبان شاگردانشان و مورد پيروي برخي از آنان است. به هر حال سبكهاي تحقيق و تحليل و بررسي نتايج آنها داراي اهميت است و البته كمتر در اين زمينه كاوش و پژوهش انجام يافته است.

علوم قديم و جديد!

نكته ديگري كه برخي از انديشمندان از جمله استاد جعفري و تعدادي از شاگردان اين بزرگان به آن توجه كرده‏اند، تقسيم علوم در برخي از جوامع نظير جامعه ما به علوم قديم و جديد است كه خسارت فراواني از جنبه تمدني و فرهنگي به ما وارد ساخته است، و هنوز هم نه به جبران اين خسارتها پرداخته‏ايم و نه از چنبره اين تقسيم بيرون آمده‏ايم. استاد مي‏گويند: «در اين تقسيم‏بنديها صدهاهزار مجلد كتاب در علوم يا ريشه‏هاي علومي كه به‏وسيله دانشمندان اسلامي در عرصه تاريخ علم، مخصوصاً از اواخر قرن دوم هجري تا اوايل قرن پنجم هجري نوشته شده بود، به ‏عنوان كتابهاي علوم قديم مطرود و تبعيد شده و يا از بين رفته

است!»

اين ترفند هم در حوزه‏ها و هم در دانشگاهها مؤثر بوده است. حوزه‏ها عملاً از دانشهاي خودي كه روزگاري در حوزه‏هاي علمي در كنار فقه، اصول، حكمت، عرفان، اخلاق و فلسفه، با عنوانهاي رياضي، تاريخ، صوره‏الارض، طبيعيات، كاينات جو، نجوم، هيئت و... تدريس مي‏گرديدند، بريده شدند و دانشگاهها نيز همه ميراث خود را كنار نهادند و به ترجمه مطالب ديگران پرداختند.

به خصوص نمي‏دانيم چه حكمتي يا چه توطئه‏اي در كار بود كه دانشگاهها به اين مطلب توجه نكردند كه در همان فرنگي كه به تقليد از آن برخاسته‏اند هر ساله طرحهاي نو و كتابهاي متعدد و متنوع و تازه درباره افلاطون، ارسطو، افلوطين (فلوطين)، رواقيان، كلبيان، اپيكوريان، سنت اگوستين، سن‏توما و ديگران عرضه مي‏كنند، و به‏خاطر دكارت و يا كانت و هگل از آنها چشم نمي‏پوشند.

همچنين در مباحث ادبي و برخي از مباحث علمي كه مطلبي دارند، آنها را عنوان مي‏كنند؛ ولي ما از فلسفه، طب، رياضي، نجوم و هيئت بزرگاني چون ابن‏سينا، فارابي، رازي، ابن‏خلدون، غياث‏الدين جمشيد كاشاني، ابن‏هيثم، بيروني و ديگران چشم مي‏پوشيم و يا فقط چند سطري در تاريخ علم از آنها مي‏آوريم؛ آن‏هم به نقل از ديگران.

درباره علوم انساني، استاد به اين سؤال بجا كه «آيا در علوم انساني واقعا دانشهايي جديد پا به عرصه معارف بشري گذاشته است كه هيچ‏گونه سابقه نداشته است؟» پاسخي كوتاه، اما روشن و صريح داده‏اند كه: «پاسخ اين‏جانب با مراعات احتياط كه در امثال اين موارد شايسته است، چنين است: درباره انسان، معارف و علوم و مسائل بسيار فراوان در جوامع اسلامي مطرح شده است و به عبارت معمولي مسلمانان با نظر به منابع اسلامي خود سخن بسيار بسيار فراوان درباره انسان گفته‏اند، به‏ طوري‏كه وقتي يك انسان متتبع و متفكر آن سخنها را مي‏بيند و معارفي را كه امروزه به‏عنوان دانش جديد درباره انسان معرفي شده است از نظر مي‏گذراند، واقعاً و از ته دل مي‏خواهد بگويد:

برِ باغ دانش همه رفته‏اند

سخن هرچه گويم همه گفته‏اند

يعني در علوم انساني از نظر اصول و مبادي و قوانين مربوطه هرچه امروز مطرح شود، حداقل اصول كلي آنها در منابع اسلامي و ديدگاههاي متفكران مسلمان بوده است. به ‏عنوان نمونه آيا روان‏شناسي جديد است؟ با توجه به اينكه منابع اسلامي پر از بيان حقايق مربوط به روان انساني است و با اينكه كتابها و مقالات بي‏شمار به‏عنوان علم‏النفس يا مربوط به بعضي از مسائل آن از همان اواخر قرن دوم هجري در دسترس است، آيا با نظر به كارهاي ابن‏سينا و مواردي چند از مثنوي مي‏توان گفت روانكاوي علمي است كه هيچ سابقه نداشته است؟

آيا با نظر به كتابهايي مانند «مقدمه ابن‏خلدون» و بعضي از نوشته‏هاي «ابوريحان بيروني» مي‏توان گفت جامعه‏شناسي، دانش جديد است؟ به هر حال هرچه به‏ عنوان دانش جديد در علوم انساني طرح شود، بايد نخست در اين مسئله دقت شود كه آيا واقعاً آن دانش جديد است؟»

باري، در زمينه بازشناسي و بازيابي علومي كه در دنياي مسلمانان نه‏تنها قديمي‏اند، بلكه از عهد قديم در افكار مسلمانان دانش‏پژوه حضور و جولان داشته‏اند و تنها خرده‏اي كه مي‏توان بر آنها گرفت، اين است كه كهنسالند و تنها عيبي كه از ديدگاه متجددان غرب‏زده دارند، اين است كه شرقي و از دنياي اسلامي‏اند، بايد به جد كار كرد و با ديدي نو بر آنها نگريست و مطالب و مباحث آنها را با توجه به جامعه‏اي كه در آن روزگار مي‏گذرانيم مورد استفاده قرار داد.

مضافاً اينكه علم غربي و يا علمي كه امروزه مورد توجه و نظر مي‏باشد، به‏علت آنكه پيوستگي‏اش را با امر انساني و درنتيجه اعتقادي بريده است، ناچار در ظرف و محيط مادي صرف در جنب و جوش و كشش و كوشش است و همه آنچه را آدمي بدان نياز دارد، پاسخ نمي‏گويد، درنتيجه بايد در انديشه بازگشت بود.

بازگشت به آنچه در جامعه و محيط گذشته وجود دارد و توجه به عوالم پرمايه و مسبوق به سابقه گذشته، نشان مي‏دهد كه در آن عرصه باورهاي ديني و اعتقادي و پيوستگي ميان ارتباطات انسان با طبيعت و ماوراي طبيعت و كل عالم هستي در علوم خودي به وضوح ملاحظه مي‏شود. در اين راه هم دانشگاه و هم حوزه وظيفه‏اي سنگين به عهده دارند و اگر بنابر تجديد حيات و يا تجديد بناي تمدن اسلامي است، چنين كاري در درجه اول از اهميت است.

در عين حال بايد هوشيار بود و كار را از جولانگاه علمي و مبتني بر اصول و روش و ديدگاههاي فني آن بيرون نبرد و با دقت مطالب گذشتگان را بررسي و تحليل كرد و آنچه ماندني و قابل بهره‏گيري و استفاده است، نماياند و در واقع اين عادت بيمارگونه را به كناري نهاد كه يا ما از گذشتگان به‏هيچ‏وجه ياد نمي‏كنيم و به سخنانشان هيچ اعتنايي نداريم، و يا هنگامي‏كه به ياد آنها مي‏افتيم، سراپا مجذوب گفته‏هايشان مي‏شويم و هيچ نقد و نقصي را نمي‏پذيريم.

در اين باب نكته پاياني را از استاد بشنويم كه مي‏گويند: «ما بايد ميان احترام به شخصيت‌هاي پيشتاز و برخورداري از بزرگان را با قرار گرفتن در جاذبه شخصيت آنان فرق بگذاريم، قرار گرفتن در جاذبه شخصيت‌ها به‏طور مطلق حس ابتكار و ابداع را از بين مي‏برد و انسان آگاه يا ناآگاه در محاصره تقليد مي‏ماند و نمي‏تواند از نيروي خدايي خود بهره‏مند شود.»

سخن به درازا كشيد و در آنچه گفته شد، تنها به برخي از نكات مذكور در شرح حال استاد و نظرهاي معظم‏له در زمينه تعليم و تربيت پرداخته شد. بناي من بر آن بود كه درباره برخي از كتب فلسفي ايشان و نيز برخوردشان با مسائل فلسفي و اهميتي كه هستي‏شناسي در نظرشان دارد و همچنين دو اثر عظيم‏القدر استاد «تفسير و نقد و تحليل مثنوي» و «ترجمه و تفسير نهج‏البلاغه» سخن بگويم كه چون مجال پرداختن به آنها نبود، به‏همين اندازه

اكتفا كردم.