مسجدی که یک پهلوان بنیان آن را گذاشت

1394/4/9 ۱۲:۳۱

بر دو طرف سر در ورودی شمالی مسجد جامع نیشابور، سنگ نبشته‌هایی قرار دارد که متضمن فرامینی از شاه عباس صفوی بوده و تاریخ نگارش آن‌ها به سال ۱۰۲۱ هجری قمری بازمی‌گردد.

بر دو طرف سر در ورودی شمالی مسجد جامع نیشابور، سنگ نبشته‌هایی قرار دارد که متضمن فرامینی از شاه عباس صفوی بوده و تاریخ نگارش آن‌ها به سال ۱۰۲۱ هجری قمری بازمی‌گردد.

 مسجد جامع نیشابور را پهلوان علی کرخی، فرزند بایزید کرخی، در دوره تیموری و در عصر سلطان حسین بایقرا به سال ۸۹۹ هجری قمری بنیان می‌نهد. این مطلب را می‌توان از کتیبه‌ای قدیمی که بر روی یکی از دیوارهای ایوان جنوبی نصب شده است، فهمید. کتیبه اصلی مسجد، منظوم و شامل دو بیت به خط ثلث است که از آن معلوم می‌شود بانی مسجد، پهلوان علی نامی بوده است:

مانده این بنا به شهر نیشابور یادگار

از پهلوان علی ولد خاص نامدار

جایی که هست سجده‌گه خلق روزگار

در سال هشتصد و نود و نه تمام

مسجدی که امروزه از آن برای برپایی نماز جمعه در شهر نیشابور استفاده می‌شود، یکی از مساجد قدیمی و مهم خراسان است. این مسجد دو بار بازسازی شده است. یک بار در عصر شاه عباس صفوی که کتیبه بالای محراب، موید آن است و بار دیگر نیز در سال ۱۱۲۶ هجری قمری توسط عباسقلی خان بیات، حاکم نیشابور. گواه این مدعی نیز قطعه شعری طولانی است که بر بالای محراب و بر لوحی سنگی نوشته شده است. بازسازی‌های دوره صفوی به اندازه‌ای است که مانع می‌شود اطلاعات دقیقی از مسجد دوره تیموری به دست آید.

از نکات جالب توجه مسجد جامع نیشابور آن است که این بنا نه گنبدی دارد و نه گلدسته‌ای. البته گویا در گذشته در بالای ایوان جنوبی آن دو گلدسته بوده که در تعمیرات برداشته شده است.

بنای کنونی مسجد با نقشه دو ایوانی و دارای چهار شبستان است. این بنا که در مرکز شهر نیشابور و در خیابان امام خمینی قرار دارد، به واسطه سه مدخل در شمال، شرق و غرب خود، با محلات قدیمی شهر در ارتباط است. البته ورودی اصلی مسجد از مدخل شمالی است که در ایوان شمالی قرار دارد. این ورودی نه ساخته دوره تیموری بلکه حاصل از تعمیراتی است که در دوره‌های بعدی بر روی این بنا انجام شده است. این ورودی از بیرون دارای سردری با تزیینات مقرنس کاری است و بر دو طرف سر در، سنگ نبشته‌هایی قرار دارد که متضمن فرامینی از شاه عباس صفوی بوده و تاریخ نگارش آن‌ها به سال ۱۰۲۱ هجری قمری بازمی-گردد. متن سه فرمان شامل لغو و تخفیف مالیات، رفع مزاحمت عمال دولتى از مردم و ساکنین نیشابور است.

اما بزرگ‌ترین و اصلی‌ترین بخش مسجد، ایوان جنوبی آن است که از آن به عنوان مقصوره و شبستان تابستانی استفاده می‌شود. در وسط دیواره جنوبی این ایوان، محراب در یک طاقنمای عمیق با قوس مقرنس کاری شده قرار دارد. طاقنمای محراب، یک نیم هشت ضلعی با ازاره‌ای مرکب از کاشی آبی و سفید است که زمان ساخت آن را به دوره صفویه نسبت می‌دهند. قطعات کتیبه‌ای قرآنی به خط ثلث نیز از زمان تیموری در این محل، محفوظ مانده است. با مطالعه ایوان جنوبی مشخص شده است که این بنا در چند مرحله و در زمان‌های مختلف ساخته و به شکل حاضر تکمیل شده است. در چهار جهت مسجد، شبستان‌هایی با ستون‌ها و سقف‌های ضربی آجری قرار دارد که علی رغم تعمیرات و بازسازی‌ها، اصالت خود را حفظ کرده‌اند. ابعاد پایه طاق‌ها در همه جای مسجد یکسان نیست. بر روی این پایه‌ها، قوس‌هایی با آجرچینی جناغی وجود دارد و بر روی آن‌ها طاق‌های گنبدی قرار گرفته ‌است. ظاهرا اکثر طاق‌ها متعلق به دوران پس از تیموری هستند.

این بنا با شماره ۳۱۷ در فهرست آثار ملی ثبت شده است.

هنرآنلاین