حافظ و گوته؛ فرزند اعصاری طوفانی / عبدالعلی دستغیب - بخش دوم و پایانی

1394/2/22 ۱۱:۲۵

حافظ و گوته هر دو فرزند اعصاری طوفانی‌اند. عصر خسته و اضطراب‌آور، قرن هشتم پس از یورش خونریز مغول و تیمور به ایران و عصر جنگ‌های پی در پی در آلمان فئودالی و چندپارچه. عصر طوفان و تلاش آلمان. طوفانی بودن و تلاطم اشعار حافظ و آثار نظم و نثر گوته از این سرچشمه آب می‌خورد. دیگر اینکه حافظ بیش از هر چیز تعصب و ریاکاری را به شلاق طنز می‌بندد. گوته نیز چنین است و خود را در این زمینه به حافظ بسیار نزدیک می‌بیند.

حافظ و گوته هر دو فرزند اعصاری طوفانی‌اند. عصر خسته و اضطراب‌آور، قرن هشتم پس از یورش خونریز مغول و تیمور به ایران و عصر جنگ‌های پی در پی در آلمان فئودالی و چندپارچه. عصر طوفان و تلاش آلمان. طوفانی بودن و تلاطم اشعار حافظ و آثار نظم و نثر گوته از این سرچشمه آب می‌خورد. دیگر اینکه حافظ بیش از هر چیز تعصب و ریاکاری را به شلاق طنز می‌بندد. گوته نیز چنین است و خود را در این زمینه به حافظ بسیار نزدیک می‌بیند. باید دانست در حافظ و در گوته کشش و کوشش مدام به سوی رهایی، آزادگی و عشق ورزیدن با دل و جان و دوری از آزار رساندن به دیگران مایه اصلی اشعار است. دست شاعر آلمانی به چشمه نوش ادب فارسی و شعر حافظ می‌رسد، همه ملاحظات قومی و غرور فردی و ملی را کنار می‌گذارد و شاعر شیراز را «استاد» می‌نامد. همچنین حافظ در برابر زندگانی و انسان دقیقاً متعهد است. در سینه او گنج عشق و شاعری نهفته است و زبانش موزون، دلپذیرتر و تازه و ظریف است. گوته نیز تکیه بر عشق و تعهد انسانی دارد و پژوهشگران ادب، زبان شعر و نثر او را معیار والای زبان آلمانی می‌دانند. حافظِ ما به گفته دولتشاه سمرقندی سخن والایی دارد که در حوصله هیچ بشری نمی‌گنجد و نوالیس درباره گوته می‌گوید که گوته «تجسم شعر است بر کره زمین» و نیچه او را «انسان اُلمپی» می‎‌داند. با این همه گوته درباره حافظ می‌گوید: حافظ! خود با تو سنجیدن، با آهنین بازو پنجه کردن است اگرچه بادبان اندیشه شکم پیش می‌دهد و بر سر موج می‌رود/ باری در بحر معانی چون تویی تخته پاره است/ نغمات تو مانند آب زلال روان است و دریای ژرف اندیشه‌ات جوشان و خروشان... ! گوته علت نزدیک شدن خود به حافظ را این‌طور توجیه می‌کند که چونان شاعر شیراز در کشور آفتاب، حروا صفت، مفتون طالعی بوده و در دبستان عشق تحصیل مقامی کرده است. در حافظ نامه می‌گوید: در نزدیک شدن به حافظ، با او میل دارد همراه شود و در همگونی اندیشه با دیگران همگون می‌شود: «با تو می‌خواهم هماوردی کنم، ما دو همزادیم، رنج و شادی به یک سان ارزانی ما دو تن باشد!»

گوته در پیری با حافظ آشنا می‌شود. گرچه او از جوانی با ادب یونان، هند، چین و ایران بیگانه نبود. اما در سال 1814 –سال بازگشت و گریز ناپلئون از روسیه- دچار بحران فکری شد و جویای پناهگاهی درونی. در 1807 دوست او کنبل از اندوه زیست و زمان به دامان ادب هند پناه برد و گوته در 1814 دگرگونی بی‌سابقه‌ای در خود یافت. علت این دگرگونی آشنایی با شاعر ملی ایران حافظ بود، از طریق ترجمه خاورشناس اتریشی هابرفون پورگشتال. او از خلال این ترجمه ناقص روح شعر و اندیشه حافظ را دریافت. می‌گوید: عطر و گرمای خاور زمین و نسیم جاودانی که از جلگه و دشت‌های ایران می‌وزید، احساس کردم. البته عشق گوته به ماریانه فون ویلمر که شعر حافظ را می‌شناخته و خود نیز شاعر بوده در سروده‌های اقتباس گونه او از حافظ نیز مؤثر بوده. او را زلیخا و خود را حاتم نام می‌نهد. او در زمانه‌ای که شمال، غرب و جنوب و اورنگ‌های شاهی فرو می‌ریزند و سرنگون می‌شوند، می‌خواهد از اروپا بگریزد و در خاور پارس هوای پدر شاهی بکشد. دو نمونه برای نشان دادن تأثیر حافظ بر گوته: حافظ سروده بود «صبحدم از عرش می‌آمد خروشی عقل گفت/ قدسیان گویی که شعر حافظ از بر می‌کنند». گوته از این شعر، قطعه‌ای می‌سازد، یک کمپوزسیون به فرم شعر باختری: «دروازه‌بان بهشت نخست حافظ را از ورود به بهشت باز می‌دارد ولی بعد که شاعر را می‌شناسد احساس می‌کند آوای او را پیش‌تر مانند نسیم شیرین شنیده است». نمونه دیگر بهره‌گیری گوته از اشعار حافظ: «مباش در پی آزار و هرچه خواهی کن/ که در طریقت ما غیر از این گناهی نیست» و گوته گفته است: «تنها گناه، رنجاندن دیگران است.»

باری گوته آرزو می‌کرد که به شیوه غزلسرایی حافظ مهارت پیدا کند. از ردیف و قافیه (که به شیوه خاوری مطبوع طبع اروپایی نیست) شاد شود. نخست اندیشه ژرفی را تراش دهد و بعد کلمه‌های مناسب با آن اندیشه را بیابد و بپرورد. مهم‌تر از اینکه قلب این شاعر آلمانی در پیچ و تاب شعله‌ای جاودانه، آتش حافظ را در سینه می‌گیرد، تا شور و شوقی نو برانگیزد.

روزنامه ایران