هویت ایرانی شعر حافظ / عبدالعلی دستغیب – بخش اول

1394/2/22 ۰۹:۵۲

حافظ البته در شمار سعدی و فردوسی شاعر ملی است. خاقانی، سنایی، مولوی و... شاعران جهانی و بزرگ و والایی هستند که نظیرشان در ادب و هنر جهانی نیز کم است اما شاعر ملی نیستند. شاعر ملی، شاعری است که اشعارش را همچنان که در کاخ شاهان و سرای وزیران و امیران می‌خوانند در کلبه روستاییان و در خانقاه صوفیان نیز بخوانند.

حافظ البته در شمار سعدی و فردوسی شاعر ملی است. خاقانی، سنایی، مولوی و... شاعران جهانی و بزرگ و والایی هستند که نظیرشان در ادب و هنر جهانی نیز کم است اما شاعر ملی نیستند. شاعر ملی، شاعری است که اشعارش را همچنان که در کاخ شاهان و سرای وزیران و امیران می‌خوانند در کلبه روستاییان و در خانقاه صوفیان نیز بخوانند. اشعاری از این دست خواننده را به آغازهای باستانی برمی‌گرداند، به خاطره قومی؛ به وجه مشترک اندیشه و عاطفه همگانی. مولوی و خاقانی در مثل از شاعرانی نیستند که روستایی یا پیشه‌ور ایرانی بخواند و بفهمد و نسبت به آن عشق بورزد، این شاعران ساده نیستند، بغرنج‌ و دشوارند. کمتر ما را به آغازهای باستانی، به وجه مشترک خاطره قومی می‌برند. اما در شاهنامه فردوسی و دیوان سعدی و اشعار حافظ، علائم و نشانه‌های فراوانی از هویت ایرانی-به همان معنای یاد شده- آمده است. رستم فردوسی، مرد جهاندیده سعدی و پیر مغان حافظ منحصراً ایرانی‌اند. فقط در همین آب و خاک اهورایی سبز می‌شوند و می‌بالند. رستم اسطوره نیست، پهلوان واقعی است؛ پهلوان ایرانی در دوره حماسی، در دوره‌ای که نیزه پارسی تا دور دست می‌رفت و ایرانی راست می‌گفت، راست می‌اندیشید و راست بر زین اسب می‌نشست و راست‌کردار و دلیر بود. همچنان که راه هستی‌شناسی باستانی ما همان راه راستی (اشا) بوده است. فردوسی سویه دلاوری و پهلوانی ایران را در «رستم» متبلور کرده است. اما مرد جهان‌دیده سعدی، در واقع خود سعدی بعد دیگری از شخصیت تاریخی و اجتماعی ماست. این شخص انسانی بسیار انسانی است. پوست و گوشت دارد. ماجراهای هولناک زندگانی، حکمرانی ترک و تازی و خودکامگی محلی او را آزموده و فولاد آبدیده کرده است، سنگ زیرین آسیاست، هرکسی از گرد راه می‌رسد و چماقی در دست دارد، بر گرده او و افراد همانند او می‌کوبد. رحم و مروت نمی‌شناسد. مرد جهاندیده سعدی بموقعی خودش دروغ هم می‌گوید، ناسزایی را که بختِ یار می‌بیند عاقلانه، تسلیم اختیار می‌کند. اما در زمانی که بخت شمشیر و چماق به دست ادبار می‌رسد، از کمینگاه خود بیرون می‌آید و دمار از روزگار متجاوز در می‌آورد. جهاندیده سعدی سرد و گرم روزگار چشیده است، با رنج انسانی آشناست و دنبال موهومات نمی‌رود و زندگانی را چنان که هست با همه فراز و نشیب آن دوست دارد و بویژه در طوفان و گردابِ شدن‌ها و ناپایداری‌ها به این فرزان ژرف می‌رسد: «نام نیک رفتگان ضایع مکن/ تا بماند نام نیکت پایدار». اما پیر مغان نه زرتشت است و نه از قدیسیان اقوام دیگر یا خودی. نه نماد است نه کنایه و نه میترا. او ایرانی مهرآیین است. در زمانی زندگانی حافظ حضور داشته است: «پیر مغان ز توبه ما گر ملول شد/ گو باده صاف کن که به عذر ایستاده‌ایم». حافظ البته زرتشتی و مهر آیین نبوده است اما بر خلاف داوری نویسنده «هستی شناسی» حافظ نه فقط در بستر دینی اسلامی بلکه در بستر فرهنگ باستانی ما نیز نفس می‌کشد و در حرکت است. در کتاب هستی شناسی حافظ (بار دیگر چاپ شده در سال 1379 به نام عرفان و رندی در شعر حافظ) بر خلاف مدعای نویسنده آن آنچه «دیده می‌شود در رده رأی و نظر شخصی است». 

روزنامه ایران