جهاد اسلامى و آزادى عقیده / استاد شهید آیت‌الله مرتضى مطهرى - بخش پنجم

1394/2/20 ۰۹:۲۶

قرآن مفهوم عدالت را در مورد کافران هم لازم‌الاجرا مى‏داند؛ به چیزى قائل است‏که آن ظلم است و آن ظلم و تجاوز درباره کافران ـ حتى‏کافران حربى ـ و مشرکان هم جایز نیست. از این جهت ‏است که ما این مطلب را نمى‏توانیم بگوییم که از نظر اسلام ‏این حرفها مفهوم ندارد؛ عدالت و ظلم نکردن همه در محدوده مسلمانى است، همین قدر که از مرز مسلمانى‏خارج شدیم و طرف غیرمسلمان شد، دیگر اصلاً این‏حرفها درباره او مفهوم ندارد. قرآن مى‏گوید مفهوم دارد.

قرآن مفهوم عدالت را در مورد کافران هم لازم‌الاجرا مى‏داند؛ به چیزى قائل است‏که آن ظلم است و آن ظلم و تجاوز درباره کافران ـ حتى‏کافران حربى ـ و مشرکان هم جایز نیست. از این جهت ‏است که ما این مطلب را نمى‏توانیم بگوییم که از نظر اسلام ‏این حرفها مفهوم ندارد؛ عدالت و ظلم نکردن همه در محدوده مسلمانى است، همین قدر که از مرز مسلمانى‏خارج شدیم و طرف غیرمسلمان شد، دیگر اصلاً این‏حرفها درباره او مفهوم ندارد. قرآن مى‏گوید مفهوم دارد.

روى این جهت و جهات دیگرى که من بعضى‏آیاتش را در جلسه پیش قرائت کردم، مى‏گویند قرآن به ‏طور کلى جنگهاى ابتدایى را تجاوز مى‏شمارد و تنها دفاع ‏را جایز مى‏داند. در آیه سوره توبه مى‏گوید: «و قاتلوا المُشرکین کافّه‌ کما یُقاتلونکم کافّه:۱ با تمام اینها بجنگید همچنان که اینها با تمام شما مى‏جنگند.» در یک آیه دیگرتصریح مى‏کند: «فان اعتزلوکُم فلم یُقاتلوکُم و ألقوا الیکُمُ‏ السّلم فما جعل‌اللهُ لکم علیهم سبیلا:۲ اگر آنها کنار بروند و با شما نجنگند و القاء سلم کنند، یعنى اعلام صلح کنند، خدا دیگر راهى براى شما که با آنها بجنگید، قرار نداده: فما جعل ‏اللهُ لکُم علیهم سبیلا: خدا به نفع شما علیه آنها راهى قرارنداده.» مقصود این است که اجازه نمى‏دهد با آنها بجنگید.

مخصوصاً اولین آیات نزول جهاد به همین شکل‏اعلام شده، که در جلسه پیش خواندم، در سوره حج بود:«اُذن للّذین یُقاتلون بأنّهُم ظُلموا:۳ این اعلام اجازه جهاد است: به این مردم مظلوم، به این مردمى که دیگران به روى‏ اینها شمشیر کشیدند اجازه جهاد داده مى‏شود. الّذین‏ اُخرجوا من دیارهم بغیر حقٍّ الّا ان یقولوا ربُّنا ‌الله:۴ مردمى‏که بدون حق از شهر و دیارشان بیرون رانده شدند و گناهى جز این که گفتند ربُّنا ‌الله نداشتند؛ یعنى جز چنین ‏عقیده‏اى گناه دیگرى نداشتند. مى‏خواهد بگوید این که ‏گناه نمى‏شود. گفتند: ربُّنا‌الله؛ به خاطر اینکه چنین‏ عقیده‏اى داشتند، آنها را از شهر و دیارشان خارج کردند. ما به چنین مردم مظلومى اجازه جنگ مى‏دهیم.» مى‏گویند این آیات در کمال صراحت به جنگ مفهوم دفاع مى‏دهد.

نظریه سوم

ولى نقطه مقابل، افراد دیگر حرف دیگرى زدند که حرف ‏عجیبى است. گفته‏اند راست است که در این زمینه آیات ‏زیادى در قرآن به لحنهاى مختلف هست و تنها این آیات‏ نیست. آیاتى داریم که قرآن تصریح مى‏کند که سلم (یعنى ‏صلح) بر جنگ مقدم است: «و ان جنحوا للسّلم فاجنح لها و توکّل على‌الله:۵ اى پیغمبر، اگر آنها آمادگى براى صلح نشان ‏بدهند، تو هم با آنها صلح کن.» »یا ایُّها الذین آمنُوا ادخُلوا فى‏السّلم کافّه».۶ این سلم را معمولاً بعضى از مفسران ـ یا شاید همه مفسران ـ به عنوان صلح گرفته‏اند. از آن بالاترآیه «لا اکراه فى الدّین قد تبیّن الرُّشدُ من الغىّ»۷ است. تصریح مى‏کند که در کار دین اجبارى وجود ندارد. مى‏گویند بله، همه اینها هست که واقعاً شاید بیش از صد آیه باشد به عناوین مختلف: یا به عنوان اینکه در کار دین ‏اجبار نیست، یا به عنوان اینکه سلم و صلح مقدم است، یا به عنوان اینکه جنگها را به صورت مشروط و به شکل ‏دفاع اجازه داده است. مى‏گویند تمام اینها آیات منسوخ ‏است و نسخ شده! خیلى حرف عجیبى است! به چه نسخ ‏شده است؟ به آیات سوره برائت که در سال نهم هجرى ‏نازل شد.

چهل آیه اول سوره برائت که نازل شد، اعلام تبرّى از مشرکین بود و امیرالمؤمنین مأمور شد براى اینکه در روزحج اکبر برود آن را و تبرّى اسلام را از مشرکین به طور کلى، به مردم اعلام کند و بعد هم چهار ماه مهلت بدهد؛ بعد از چهار ماه، دیگر امان از این مردم برخاسته است و [مسلمانان] هیچ تعهدى در مقابل اینها ندارند. اینها باید تکلیفشان را روشن کنند: یا دین اسلام اختیار کنند و یا از این سرزمین بروند.

اینها ادعا مى‏کنند که این آیات سوره برائت تمام آن ‏آیات را نسخ کرده و آخرین دستور اسلام که مسلمین باید آن را اجرا کنند، نه «لا اکراه فى الدّین» است، نه «و قاتلوا فى‏سبیل‌الله الّذین یُقاتلونکُم»۸ است و نه «و ان جنحوا للسّلم‏فاجنح لها»۹ است. تمام اینها آیات منسوخه قرآن است!

این خیلى حرف عجیبى است که آدم بگوید این همه ‏آیات [درباره جهاد] در قرآن هست، تمام اینها به این آیه‏ که اسمش را هم «آیه‌ السیف» (آیه شمشیر) گذاشته‏اند، نسخ مى‏شود؛ این آیه که آیه پنجم سوره برائت است (فاذا انسلخ الاشهُرُ الحُرُمُ فاقتُلوا المشرکین حیثُ وجدتُموهُم و خُذوهُم و احصُروهُم و اقعُدوا لهُم کُلّ مرصد»)۱۰ تمام این‏آیات را یکسره نسخ کرده است!

رد این نظریه

این مطلب را جواب داده‏اند، جواب خوب هم داده‏اند؛گفته‏اند اگر ما همان آیات سوره برائت را از اول تا آخرش ‏مطالعه کنیم، مى‏فهمیم که مفهوم آن غیر این چیزى است که ‏شما مى‏گویید. مفهوم آیه این است که: اى مسلمین! بعد از این همه تجاربى که شما با این مشرکین عرب کردید که در ابتدا با شما جنگیدند و شما با آنها نمى‏جنگیدید، با شماپیمان بستند و در هر فرصتى که به دست آوردند، پیمان ‏خودشان را نقض کردند و نقض مى‏کنند و هر فرصتى پیدا کنند، از قتل شما، از نهب و غارت شما و از هر کارى که از دستشان بر بیاید کوتاهى نمى‏کنند، دیگر ما با اینها هیچ‏ پیمانى و هیچ تعهدى نداریم؛ آنها با ما در حال جنگند، شما هم با آنها در حال جنگ باشید.

اولاً آیات سوره برائت موردش تمام کافرهاى عالم‏ نیست، بلکه همان مشرکینى است که بیست و یک سال بود که با مسلمین مخالفتها و آنها را آزار کرده بودند؛ و ثانیاً اینها هم که موردش هستند، نمى‏خواهیم بگوییم آیه ‏مخصوص اینهاست. البته ما باید تعمیم بدهیم ولى زمینه‏ تعمیم این است: اینها نمى‏خواهند هرگز با شما همزیستى ‏کنند؛ چون اینها به هیچ وجه حاضر به صلح و سلم و همزیستى نیستند، یا باید شما از اینها بخورید یا باید ریشه‏شان را بکنید.

در آیات همان سوره (توبه) مى‏گوید: «فما استقاموا لکُم فاستقیموا لهُم:۱۱ مادام که مشرکین، مستقیم و راست بر سر پیمان خودشان مانده‏اند، شما هم بر سر پیمان خودتان ‏بمانید.» آیه «و ان أحدٌ من المُشرکین استجارک فأجرهُ حتّى‏ یسمع کلام‌ الله ثُمّ أبلغهُ مأمنهُ»۱۲ در همین سوره است، مى‏گوید: ولى اگر مشرکى از شما پناه بخواهد براى اینکه ‏بفهمد که مطلب چیست، یعنى بخواهد تحقیق کند، اى ‏پیغمبر تو به او پناه بده؛ یعنى نه تنها مزاحمش نشو، بلکه بعد متعهد باش که او را به محل امن خودش برسانى و کسى‏ مزاحمش نشود.

راجع به روحیه اینها مى‏گوید: «کیف و ان یظهروا علیکم لا یرقُبوا فیکُم الًّا و لا ذمّه‌ً یُرضونکُم بأفواههم و تأبى قُلوبُهُم و اکثرُهُم فاسقون:۱۳ چگونه؟ یعنى چگونه شما با اینها نجنگید [در حالى] که اینها درباره شما هیچ پیمانى ‏و هیچ تعهدى را رعایت نمى‏کنند؟ همان پیمانى که باپیغمبر در زمینه حدیبیه بستند، اول آنها نقض کردند. یُرضونکُم بأفواههم: با دهانشان و زبانشان شما را خشنود مى‏کنند؛ یعنى خیلى حرفهاى خوبى مى‏زنند، به اصطلاح دم‏ از صلح و سلام و از این حرفها مى‏زنند، و تأبى قُلوبُهُم: اما دلشان از تمام این حرفهایى که مى‏زنند، امتناع دارد؛ یعنى ‏دروغ مى‏گویند. پس درست است که آیات سوره برائت، اعلام جنگ ‏با مشرکین است، آنهم بعد از مهلت، نه یکمرتبه و حالت ‏شبیخونى ندارد؛ ولى بر ضد آیات دیگر نیست. [خطاب به ‏مشرکین عرب مى‏فرماید:] «فسیحوا فى الارض أربعه ‌أشهُر:۱۴ چهار ماه سیاحت کنید و بگردید و آزادید»؛ ولى در طول این چهار ماه تصمیم خودتان را بگیرید. «فاذا انسلخ ‏الاشهُرُ الحُرُمُ فاقتُلوا المشرکین حیثُ وجدتُموهُم».۱۵ این، اعلام شروع یک جنگ است بعد از یک مهلت مقرر با دشمنى که آن دشمن هم در حال جنگ است.

دو نکته درباره ناسخ و منسوخ

بعضى اصلاً معتقد هستند در همه قرآن ناسخ و منسوخ ‏واقعى وجود ندارد، و تازه اگر هم باشد، هرجا که ما مى‏گوییم ناسخ و منسوخ، معنایش این است که این دومى ‏ضد اوّلى باشد و الا اگر دستور اول و دوم به گونه‏اى است‏ که مى‏توانند توضیح‌دهنده و تفسیرکننده یکدیگر باشند و مى‏تواند هر دو دستور در کنار همدیگر باشند، دلیل ندارد که ما یکى را لغو دیگرى تلقى کنیم و نباید هم تلقى کنیم. اینهایى که گفتند این آیه ناسخ آن آیات است، نه اینکه ‏مثلاً از پیغمبر شنیده‏اند که پیغمبر فرمود این آیه آن آیات ‏را نسخ کرد، بلکه استنباطشان به این شکل است، طورى از این آیات استنباط کردند که دیدند بر ضد آن آیات است، بعد هم گفتند این آیات بعد از آن آیات آمده است پس‏ ناسخ آنهاست. و تازه ما آیات دیگرى هم داریم که بعد از اینها آمده است. پس به این دلیل هم نمى‏تواند ناسخ‏ باشد. این آیات مى‏تواند در کنار آن آیات باشد بدون ‏اینکه کوچکترین تنافى و تضادى میان این آیات و آن ‏آیات وجود داشته باشد.

پی‌نوشتها:

۱٫ توبه، ۳۶٫ ۲٫ نساء، ۹۰٫ ۳٫ حج، ۳۹٫ ۴٫ حج، ۴۰٫

۵٫ انفال، ۶۱٫ ۶٫ بقره، ۲۰۸٫ ۷٫ بقره، ۲۵۶٫ ۸٫ بقره، ۱۹۰٫

۹٫ انفال، ۶۱٫ ۱۰٫ توبه، ۵٫ ۱۱٫ توبه، ۷٫ ۱۲٫ توبه، ۶٫

۱۳٫ توبه، ۸٫ ۱۴٫ توبه، ۲٫ ۱۵٫ توبه، ۵٫

روزنامه اطلاعات