سی سال با دایرةالمعارف بزرگ اسلامی/ کاظم موسوی بجنوردی

1392/4/2 ۱۱:۴۱

مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی (مرکز پژوهش‌های ایرانی و اسلامی) که ابتدا بصورت بنیاد و سپس به مرکز تبدیل گردید و بعدها عبارت مرکز پژوهشهای ایرانی و اسلامی بدان افزوده شد در اسفند سال 1362 تأسیس شد. هدف از تأسیس چنین مرکزی پژوهش در پهنه وجوه مختلف فرهنگ و تمدن ایرانی و اسلامی بوده که از جمله آن نوشتن دائرةالمعارفهای عمومی؛ اسلامی؛ تخصصی و دیگر کتابهای مرجع و منابع مستند علمی می‌باشد.

مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی (مرکز پژوهش‌های ایرانی و اسلامی) که ابتدا بصورت بنیاد و سپس به مرکز تبدیل گردید و بعدها عبارت مرکز پژوهشهای ایرانی و اسلامی بدان افزوده شد در اسفند سال 1362 تأسیس شد. هدف از تأسیس چنین مرکزی پژوهش در پهنه وجوه مختلف فرهنگ و تمدن ایرانی و اسلامی بوده که از جمله آن نوشتن دائرةالمعارفهای عمومی؛ اسلامی؛ تخصصی و دیگر کتابهای مرجع و منابع مستند علمی می‌باشد. در ابتدای کار برخی اساتید محترم که در امر پژوهش سوابق تحسین‌برانگیزی داشتند اظهار می‌کردند که ما در ایران قادر به تألیف دائرةالمعارف اسلامی که بتواند با دائرةالمعارف اسلامی اروپا هماوردی کند نیستیم. علت این عدم توانائی را کمبود منابع تحقیق در داخل ایران و نبودن متخصصین در همه رشته‌هائی که بهرحال باید در چنین دائرةالمعارفی مطرح شوند ذکر می‌کردند. برنامه مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی براساس همین فقدان منابع تحقیق و نداشتن متخصصین در هر رشته‌ای طراحی شد و امروز بر اثر همان برنامه‌ریزی بوده است که مهمترین کتابخانه کشور در زمینه اسلام‌شناسی و ایران‌شناسی در مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی پدید آمده است. کتابخانه این مرکز در زمینه‌های تاریخ، جغرافیا، ادبیات ایران و دیگر کشورهای اسلامی، رشته‌های مختلف هنر و معماری؛ تاریخ علوم؛ کلام و فرق؛ ادیان و عرفان؛ زبان‌شناسی؛ زبانها و گویشهای ایرانی؛ مردم‌شناسی؛ فولکلور ایران و وجوه مختلف ایران‌شناسی (ایران باستان) به جمع‌آوری منابع تحقیق پرداخته و تا کنون برخوردار از هفتصد هزار جلد کتاب شده و بیش از پنجاه و پنج مجموعه ارزشمند نیز به کتابخانه مرکز دائرةالمعارف اهداء شده که در بخش مجموعه‌ها بر حسب آئین‌نامه ویژه‌ای نگهداری می‌شوند. از جمله مجموعه‌های پربار و پرشمار: مجموعه مرحوم استاد ایرج افشار؛ مجموعه دکتر عبدالحسین زرین‌کوب؛ مجموعه مرحوم آقای سلطانعلی سلطانی (شیخ الاسلامی)؛ مجموعه دکتر سید جعفر سجادی و دکتر سیدصادق سجادی؛ مجموعه مرحوم دکتر شرف‌الدین خراسانی؛ مجموعه دکتر محمدحسن گنجی؛ مجموعه دکتر عنایت‌الله رضا؛ مجموعه دکتر فتح‌الله مجتبائی؛ مجمومه مرحوم صنعتی‌زاده؛ مجموعه دکترنصرالله پورجوادی و بسیاری از مجموعه‌های دیگر ... که همه اینها در تکمیل منابع تحقیق مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی نقش برجسته‌ای داشته و هم اکنون بسیاری از اساتید و پژوهشگران از ذخائر آن بهره‌مند می‌باشند. کتابخانه مرکز دائرةالمعارف دارای بخشهای صحافی؛ عکاسی؛ بخش تکثیر و زیراکس و بخش فهرست‌نویسی و ... بوده که در مقایسه با کتابخانه‌های دیگر کشور کتابخانه‌ای زنده و فعال بشمار می‌رود. معاونت فنآوری اطلاعات مرکز بسیار فعال بوده و سایت جدید مرکز از کاربری بالائی برخودار می‌باشد. کتابخانه دیجیتالی مرکز نیز که یکی از واحدهای زیرمجموعه معاونت‌ فنآوری اطلاعات از یکسو و از جهت محتوا زیر نظر رئیس کتابخانه و مرکز اسناد مرکز بوده که پیوسته در حال توسعه و کارآمدی بیشتر می‌باشد.

معاونت پژوهشی برای ارتقای علمی و معاونت اجرائی مرکز برای پشتیبانی نهایت سعی و تلاش خود را نموده و از این بابت مرکز دائرةالمعارف بعنوان سازمانی زنده و با نشاط و فعال شناخته شده است. مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی دارای هیأت امناء بوده که برخورداری از همه اختیارات در چارچوب قوانین جمهوری اسلامی می‌باشد.

در رأس سازمان علمی دائرةالمعارف بزرگ اسلامی شورای عالی علمی قرار دارد که همه مباحث علمی و برنامه‌ها و طرحها و مدخلهای مورد تردید یا مبهم در آنجا به بحث گذاشته می‌شود و پس از تصویب به اجرا درمی‌آید. مدیریت علمی مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی با سرویراستاری بوده و هر گروه علمی دارای بخش مستقلی است که در رأس آن استاد متخصصی قرار داشته و طبعاً دستیار و گاهی دستیارانی داشته و جمعی از اساتید و پژوهشگران داخلی و خارجی با بخش مزبور همکاری علمی به ویژه در زمینه تألیف مقالات دارند. گروههای علمی بدین قرارند: بخش فلسفه؛ بخش کلام و فرق؛ بخش حقوق (یکی برای دائرةالمعارف بزرگ اسلامی و یکی نیز برای دانشنامه ایران)؛ بخش تاریخ؛ بخش جغرافیا (دو بخش یکی برای دائرةالمعارف بزرگ اسلامی و یکی هم برای دانشنامه ایران)؛ بخش ادبیات عرب؛ بخش ادبیات فارسی و سایر ملل مسلمان (دارای دو بخش دبا و دانا)؛ بخش زبان‌شناسی؛ بخش ایران‌شناسی (ایران باستان)؛ بخش تاریخ علوم؛ بخش علوم مهندسی و فیزیک و ریاضیات؛ بخش موسیقی؛ بخش هنر و معماری (دو بخش یکی برای دائرةالمعارف بزرگ اسلامی و یکی هم برای دانشنامه ایران)؛ بخش ادیان و عرفان (مربوط به دائرةالمعارف بزرگ اسلامی)؛ بخش ادیان و اسطوره‌ها (مربوط به دانشنامه ایران)؛ بخش مردم‌شناسی (دو بخش: یکی برای دانشنامه ایران و یکی هم برای دائرةالمعارف بزرگ اسلامی)؛ بخش دانشنامه فرهنگ مردم ایران؛ بخش کردشناسی؛ بخش فقه و اصول و حدیث و علوم قرآنی؛ بخش مفاهیم جدید و عناوین ویژه؛ بخش انفورماتیک (زیرمجموعه معاونت فنآوری اطلاعات)؛ بخش گزینش عناوین و بخش پرونده‌های علمی.

پروژه‌های در دست انجام عبارتند از: تدوین دائرةالمعارف بزرگ اسلامی به سه زبان فارسی که بیست جلد آن منتشر شده و ترجمه عربی دبا که هشت جلد آن منتشر شده و ترجمه انگلیسی دبا که سه جلد آن به نام اسلامیکا منتشر شده است. ترجمه عربی این اثر مهم در مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی انجام می‌شود اما ترجمه انگلیسی آن در لندن توسط مرکز مطالعات اسماعیلی به سرویراستاری آقای پروفسور ویلفرد مادلونگ و آقای دکتر فرهاد دفتری انجام می‌شود که ویراستار ارشد تیم ویراستاری آن آقای دکتر رضا شاه کاظمی است این اثر افتخارآفرین در هلند توسط انتشاراتی بریل منتشر می‌شود. انتشارات بریل حدود 300 سال است که در لایدن هلند به نشر آثار استشراقی مشغول است و از اعتبار بین‌المللی برخوردار می‌باشد. همه مقاله‌های این اثر عظیم تألیفی و تحقیقی بوده که مبتنی بر ذکر منابع معتبر و نام نویسنده است. اثر مهم دیگری که در دست تألیف می‌باشد دانشنامه ایران است که دائرةالمعارفی است عمومی و جهانی که طرح آن در سی جلد پیش‌بینی شده و تا کنون سه جلد آن منتشر شده است. نحوه تهیه مقاله‌های این دائرةالمعارف به سه گونه است: دسته‌ای از مقاله‌ها تألیف می‌شوند و دسته‌ای از دائرةالمعارف بزرگ اسلامی که در همین مرکز پدید آمده خلاصه و یا عیناً انتخاب می‌شوند و دسته دیگر از دانشنامه‌های معتبر جهان به هر زبانی که باشد ترجمه می‌شوند. دانشنامه دیگری به نام دانشنامه خلیج فارس و دریای پارس در هشت جلد در دست تدوین و تألیف است که مقاله‌های آن تألیفی و تحقیقی با ذکر منابع و نام نویسنده است. این اثر ملی نشان می‌دهد که از گذشته‌های دور یعنی از صدها سال پیش از میلاد مسیح خلیج فارس و دریای پارس در داخل دنیای ایرانی بوده و بخش عظیمی از فرهنگ و تمدن ایرانی در حوزه خلیج فارس و دریای پارس نشأت یافته و بالنده شده و نقش برجسته‌ای در تکوین تمدن انسانی داشته است. دانشنامه دیگری که در دست تهیه است دانشنامه فرهنگ مردم ایران در ده جلد است که اخیراً جلد اول آن منتشر شده که همه مقاله‌های آن تألیفی و تحقیقی بوده و منعکس کنندۀ همه رفتارهای آئینی ایرانیان از مراسم عروسی تا مراسم خاکسپاری، از سفره‌های نذری تا رقص‌های ملی و محلی، از موسیقی تا مرثیه‌خوانی، از عزاداری و مناسبتهای روزهای غم و اندوه تا روزهای جشن و شادی و بازیها و ... همه و همه را شامل شده و در واقع جوهر فرهنگ ملی را می‌نمایاند و از اینرو مهمترین اثری است که در حفظ هویت ملی نقش برجسته‌ای ایفا خواهد کرد.

دانشنامه‌های دیگری نیز در دست تهیه است مانند: دانشنامه ایران باستان و دانشنامه حقوق و دانشنامه بزرگ تهران و دانشنامه زبانها و گویشهای ایرانی.

از جمله طرحهای مهمی که در دست تألیف است یکی تدوین فهرستواره کتابهای فارسی است که همه کتابهای فارسی دنیا را از آغاز تا آخر قرن سیزده هجری بصورت موضوعی معرفی می‌کند. این مجموعه احتمالاً در بیست و پنج جلد خواهد بود که تا کنون به کوشش استاد احمد منزوی یازده جلد آن منتشر شده است. اهمیت این اثر ملی در این است که هر استاد و محققی که بخواهد در زمینه‌ای به تحقیق بپردازد و مقاله و رساله‌ای بنویسد و در پی آن باشد که به زبان فارسی چه منابعی در زمینۀ تحقیق خود وجود دارد، مراجعه به اثر مهم فهرستوارۀ کتابهای فارسی کارساز می‌باشد. اضافه بر این، این اثر ملی خود بهترین نگهبان زبان فارسی برای همیشه و برای همه قرون است. اثر دیگری که در دست تدوین است، فهرست مقاله‌های فارسی چاپ شده در مجله‌های ایران است که زیر نظر مرحوم استاد ایرج افشار شش جلد آن تهیه و منتشر گردید و سپس آن استاد بزرگوار همه کتابها و اسناد خود را که نزدیک به سی هزار جلد و هزاران سند و نامه و عکس می‌باشد به مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی (مرکز پژوهشهای ایرانی و اسلامی) هدیه نمود و خود نیز در سمت عضور شورای عالی علمی مرکز دائرةالمعارف به فعالیت علمی خود که همیشه بسیار گسترده بوده است ادامه داد و در ضمن طرح فهرست مقاله‌های فارسی نیز زیر نظر استاد افشار در مرکز دائرةالمعارف ادامه یافت که مجلدات هفت و هشت و نه آن منتشر گردید و طبعاً این کار همچنان و تا زمانی که مقاله‌های علمی فارسی پدید می‌آید که می‌آید ادامه خواهد یافت.

از طرحهای مهم دیگری که در دست تهیه است و به اتمام رسیده است طرح تدوین تاریخ جامع ایران در پانزده جلد و یک جلد هم عکسها و فهارس و جمعاً در شانزده جلد است. این اثر عظیم در حال ویرایش نهائی و صفحه‌بندی بود که همه مجلدات آن در سال جاری یکجا منتشر خواهد شد. پنج جلد این اثر مربوط به ایران باستان است که به سرویراستاری آقای دکتر حسن رضائی باغبیدی و آقای دکتر محمود جعفری دهقی می‌باشد. ده جلد آن نیز مربوط به دوره اسلامی به سرویراستاری آقای دکتر سید صادق سجادی است که مسلماً تا کنون چنین اثر جامعی راجع به تاریخ ایران پدید نیامده است. در تدوین تاریخ جامع ایران بیش از دویست استاد برجسته در مدت یازده مشارکت داشته‌اند. همچنین جغرافیای جامع ایران به سرویراستاری آقای دکتر عباس سعیدی که پس از یازده سال به پایان رسیده و اکنون مراحل نهائی ویرایش خود را سپری می‌سازد که مطمئناً در سال جاری (1392) منتشر خواهد شد. در این اثر بیش از پنجاه استاد برجسته مشارکت داشته‌اند. همچنین، مشغول تدوین تاریخ فرهنگ کردهای ایران و نیز تاریخ و فرهنگ آذربایجان و تدوین فهارس کتب خطی، عکسی و چاپ سنگی کتابخانه مرکز هستیم.